Tweede onderzoek naar dienstdoende (van oorsprong gereformeerde) kerkelijke gebouwen binnen de PKN.
De redactie van GereformeerdeKerken.info heeft de laatste maanden – zoals eerder aangekondigd – opnieuw uitvoerig onderzoek gedaan naar het aantal per 1 augustus 2022 (binnen de Protestantse Kerk in Nederland) dienstdoende van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen.
Daaruit blijkt weliswaar dat deze nog ruimschoots aanwezig zijn, maar dat het bedoelde gebouwenbestand in de afgelopen twee jaar – sinds de verschijning van het eerste rapport in 2020 – met eenentwintig kerkgebouwen gekrompen is.
Inleiding.
Onze website maakte in de zeven jaar van haar bestaan geregeld melding van de sluiting van (voormalig) gereformeerde kerkgebouwen. Ook maakten we er een gewoonte van om ‘de laatste dienst’ in die (van oorsprong) gereformeerde kerkgebouwen te volgen en daarvan op onze website verslag te doen.
Je zou de indruk krijgen dat vooral de (vroegere) gereformeerde kerkgebouwen getroffen werden en worden door kerksluiting. Wie het wel en wee van het Nederlands kerkelijk erfgoed echter enigszins bijhoudt weet wel beter, want een feit is dat kerksluiting even goed plaatsvindt bij kerkelijke gebouwen van andere denominaties, binnen en buiten de Protestantse Kerk in Nederland, al maken we daarvan om voor de hand liggende redenen over het algemeen geen melding.
Algemeen: een tweede leven?
Over het algemeen worden in ons land vooral oude architectonisch en historisch belangrijke kerkelijke gebouwen op een gegeven moment nogal eens overgedragen aan (vaak provinciale) stichtingen die zich ten doel stellen kerkelijk erfgoed nauwgezet te bewaren en zo nodig te restaureren. Soms worden die kerkgebouwen (buiten eigendom) ‘terug gehuurd’ door de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) voor het houden van kerkdiensten, maar vaak worden de erediensten in het vervolg in een van de resterende kerkelijke gebouwen gehouden, die dan eventueel worden gemoderniseerd en uitgebreid. Hier en daar is ook de trend zichtbaar dat kerkgebouwen worden omgebouwd tot ‘multifunctionele dorpscentra’ met een kerkzaal of met althans de mogelijkheid er kerkdiensten te houden.
Ook worden de bedoelde buiten gebruik gestelde kerkelijke gebouwen soms overgenomen door een andere kerkelijke denominatie, zodat dan door kerkliefhebbers vaak de opgeluchte verzuchting geslaakt wordt ‘dat het betreffende gebouw in elk geval een kerk blijft’. Vaak is dat echter ook níet zo: kerken worden ook nogal eens verkocht om te worden gesloopt dan wel – wat aanmerkelijk aangenamer klinkt – te worden omgebouwd tot wooneenheden, of – bij kleinere kerken – aangepast als particuliere woning, soms zelfs inclusief het orgel.
Kerksluiting: een gevoelige zaak…!
Voor wat de PKN betreft kan nog gewezen worden op de consequenties van de ontkerkelijking en niet te vergeten de gevolgen van het zgn. (hier en daar nog steeds voortgaande) Samen-op-Wegproces van Gereformeerde Kerken en Hervormde Gemeenten. Daardoor moe(s)t nogal eens gekozen worden welk(e) kerkgebouw(en) zou(den) worden afgestoten en welk(e) kerkgebouw(en) in het vervolg als protestants(e) kerkgebouw(en) dienst zou(den) doen.
Verstandige kerkenraden gaan bij de besluitvorming over kerksluiting zeer nauwgezet en onbevooroordeeld te werk, ze gaan niet over één nacht ijs en laten zich niet leiden door (stiekeme) emotionele gehechtheid aan een ‘eigen’ geliefd kerkgebouw, maar onderzoeken nuchter en realistisch (of laten dat doen door een externe instantie) de voor- en nadelen van de kerkgebouwen waartussen gekozen moet worden en bespreken dat alles voortdurend transparant en duidelijk met de gemeenteleden. Allerlei argumenten voor de sluiting van een kerkgebouw worden bekeken: de ligging van het kerkgebouw in wijk, dorp of stad, de bouwkundige toestand van de gebouwen, de bereikbaarheid, de beschikbare vergaderruimte, de exploitatiekosten, enz.
Ook geven verstandige kerkenraden ruimschoots gelegenheid tot de kerkordelijke verplichting om de gemeente te horen en vooral te waken voor haastwerk. Het is daarbij verstandig goed te luisteren naar de te berde gebrachte bezwaren en die zo objectief mogelijk te wegen. Het is namelijk allang bekend dat elke kerksluiting ledenverlies met zich meebrengt. Loopt zo’n proces mis, dan zijn de gevolgen niet te overzien.
Ook als meerdere kerken moeten verdwijnen is het verstandig, indien mogelijk, een evenwicht te bewaren bij de sluiting van gereformeerde en/of hervormde kerkgebouwen. Er zijn namelijk in ons land grote rampen gebeurd doordat kerkenraden bij de besluitvorming van de hak op de tak sprongen, zoals ruim tien jaar geleden gebeurde, toen een kerkenraad, na een eerder genomen besluit om twee gereformeerde kerkgebouwen en één hervormd kerkgebouw te sluiten, kort daarop plotseling een totaal andere beslissing bekend maakte, namelijk om ‘alleen’ alle vier (deels monumentale) gereformeerde kerken tegelijk te sluiten, waarbij ook nog de domme opmerking gemaakt werd dat ‘gereformeerden toch niet zo van hun kerkgebouwen houden’. Het vreselijke resultaat heeft men geweten.
Kortom: kerksluiting is een gevoelige kwestie, zowel voor hervormden als voor gereformeerden. Wil men zoveel mogelijk de vrede handhaven dan is hier voorzichtigheid de moeder van de porseleinkast.
Gereformeerd kerkelijk erfgoed nog ruimschoots aanwezig.
Afgaande op de berichten op deze website – en niet alleen daar – over buiten gebruik gestelde (van oorsprong) gereformeerde kerkgebouwen, zou men kunnen denken dat dat aantal zo langzamerhand wel drastisch uitgedund zal zijn en dat het een kwestie van tijd is dat de laatste (van oorsprong) gereformeerde kerkdeuren gesloten worden. Dat zal ongetwijfeld eens gebeuren, maar voorlopig nog niet, zo blijkt ook uit het nieuwe onderzoek.
Doel en werkwijze van het onderzoek.
De redactie van GereformeerdeKerken.info stelde de afgelopen maanden namelijk opnieuw een uitvoerig en nauwgezet onderzoek in naar het aantal oorspronkelijk als gereformeerde kerk gestichte kerkelijke gebouwen die per 1 augustus 2022 nog steeds dienst doen als kerkelijk gebouw van een Gereformeerde Kerk (PKN) of van een Protestantse Gemeente in ons land. Dát was dus het doel van het onderzoek.
Niet meegeteld werden …
Allereerst moet nadrukkelijk worden opgemerkt, dat uit de bovenstaande doelstelling voortvloeit dat niet meegeteld werden de talloze kerkelijke gebouwen die gezamenlijk door gereformeerden en hervormden werden opgericht.
Evenmin werden de gereformeerde kerkelijke gebouwen meegeteld die op enig moment verkocht werden aan een ander kerkgenootschap en daar als zodanig nog steeds als kerk dienst doen.
Ook de gereformeerde kerkgebouwen die, als zodanig nog steeds herkenbaar, inmiddels werden omgebouwd tot particuliere woningen dan wel tegenwoordig gebruikt worden als opslagplaats e.d., werden logischerwijs niet meegeteld.
De werkwijze.
Oorspronkelijk werd bij ons eerste onderzoek in 2020 in eerste instantie uitgegaan van het pas verschenen Jaarboek 2020-2021 van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Daarin werden – onderverdeeld in de elf classes – (bijna) alle kerkelijke gemeenten, behorende tot de PKN met name genoemd, onder meer ook met de namen en adressen van de in gebruik zijnde kerkelijke gebouwen. In het Jaarboek wordt naast de Evangelisch-Lutherse Gemeenten melding gemaakt van de tot de PKN behorende Gereformeerde Kerken, Hervormde Gemeenten en Protestantse Gemeenten.
We begonnen ons onderzoek met na te gaan in welke kerken/gemeenten volgens het PKN-Jaarboek van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen in gebruik zijn. Die hoedanigheid (‘van oorsprong gereformeerd’) stond natuurlijk niet in het Jaarboek vermeld, maar moest worden nagegaan aan de hand van (onder veel meer) een aantal lijsten van kerkgebouwen, de Jaarboeken van de Gereformeerde Kerken in Nederland, vele gedenkboeken en literatuur over kerkelijke bouwkunst, enz.
Telkens, wanneer tijdens het onderzoek van 2020 van een bepaalde kerk of gemeente zonder twijfel vastgesteld werd dat het om een van oorsprong gereformeerd kerkgebouw ging, via de kerkelijke website van de betreffende kerk/gemeente gecontroleerd of het onderzochte kerkgebouw nog steeds dienst deed en of er op 1 augustus 2020 nog steeds kerkdiensten gehouden werden of dat het kerkgebouw binnen de betreffende gemeente anderszins functioneerde als kerkelijk (vergader-) centrum. Wanneer bij de redactie van GereformeerdeKerken.info onduidelijkheid bestond over een bepaald kerkgebouw, werd met de betreffende kerk telefonisch contact opgenomen. Dat was verscheidene keren nodig.
Het resultaat en de eindcontrole in 2020.
Zo kwam uiteindelijk bij het eerste onderzoek in 2020 een lijst tot stand van in totaal 509 kerkelijke gebouwen waarvan met zekerheid was vastgesteld dat ze oorspronkelijk door een gereformeerde kerkenraad gebouwd werden, en nog steeds als (een van de) kerkgebouw(en) van een Gereformeerde Kerk of een Protestantse Gemeente gebruikt werden; de doelstelling van het onderzoek.
Tenslotte werden aan de hand van het officiële gereformeerde kerkelijk handboek Gemeenten en Predikanten (Leusden, 1992) alle daarin vermelde Gereformeerde Kerken opnieuw bij langs gegaan en nogmaals gecontroleerd aan de hand van onder meer de kerkelijke websites. Daaruit bleek dat in het PKN-Jaarboek 2020-2021 een paar gemeenten en kerkgebouwen per abuis niet vermeld werden, die alsnog – na de gebruikelijke controles – aan de uiteindelijke database werden toegevoegd. Per 1 augustus 2020 was het in de lijst vermelde aantal van oorsprong gereformeerde en nog steeds binnen de PKN dienst doende kerkelijke gebouwen in totaal 509.
De resultaten van het nieuwe onderzoek van 2022.
Om de stand van zaken per 1 augustus 2022 opnieuw zo zuiver mogelijk te kunnen vaststellen werd wederom een aantal onderzoeken uitgevoerd. In de eerste plaats werden de in de afgelopen twee jaar (van 1 augustus 2020 tot 1 augustus 2022) door de redactie van GereformeerdeKerken.info ontvangen (en op de website gepubliceerde) berichten over buitengebruikstellingen van (van oorsprong gereformeerde) kerkgebouwen verrekend met de lijst van 2020. Zo ontstond de basislijst per 1 augustus 2022.
Vervolgens werden alle kerkgebouwen die toen in de lijst van 2022 vermeld werden, opnieuw gecontroleerd via de respectievelijke kerkelijke websites. Als geconstateerd kon worden dat per 1 augustus 2022 in de betreffende kerken diensten gehouden werden, bleef de vermelding in de lijst van 2022 gehandhaafd. Daarbij bleek dat de door de redactie van GereformeerdeKerken.info tussen 2020 en 2022 ontvangen berichten van buitengebruikstellingen vrijwel volledig te zijn.
De correctie van de lijst 2020: plus en min.
Toch moesten in de lijst van het eerste onderzoek uit 2020 enkele correcties worden aangebracht. Enkele in de oude lijst van 2020 vermelde kerken bleken bij het tweede onderzoek in 2022 namelijk, ondanks het diepgaande onderzoek van 2020, onterecht in die lijst opgenomen, vooral door onduidelijke en soms tegenstrijdige vermelding van de oorsprong van die kerkelijke gebouwen die we in de literatuur aantroffen. Het onderzoek van 2022 heeft die onjuistheden er dus uit gefilterd.
Daarnaast bleek ook dat een aantal van oorsprong gereformeerde kerkgebouwen niet in de lijst van 2020 was opgenomen, vooral door onnauwkeurigheden in het PKN-Jaarboek 2020-2021. Die zijn na herhaalde controles alsnog in de lijst van 2022 vermeld. Het gevolg van de wijzigingen is geweest dat het aantal van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen per 1 augustus 2020 met drie daalde: van de destijds vermelde 509 naar 506. In een van de bijlagen in het jongste rapport worden de correcties per classis vermeld.
Het aantal van oorsprong gereformeerde kerkgebouwen in 2022.
- Het uiteindelijke resultaat van het hernieuwde onderzoek is dat per 1 augustus 2022 het aantal in Gereformeerde Kerken of Protestantse Gemeenten dienstdoende van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen is gedaald van (gecorrigeerd) 506 naar 485. Een daling dus van 21 (van oorsprong) gereformeerde kerkelijke gebouwen, te weten ongeveer vier procent in twee jaar tijd.
Tot slot.
Voorts: van sommige kerken was op 1 augustus 2022 al bekend dat zij op korte of langere termijn zouden gaan sluiten. Natuurlijk zijn die kerken toch in de lijst van 2022 opgenomen, omdat daar op de peildatum nog steeds diensten gehouden werden.
De verdeling over het land.
De kerken en gemeenten die tot de PKN behoren worden in het PKN-Jaarboek 2020-2021 ingedeeld in elf classes. Anders dan destijds in de Jaarboeken van de Gereformeerde Kerken in Nederland lopen deze classes niet overal parallel aan de provinciegrenzen in ons land. De PKN-classes handhaafden we ook in ons tweede onderzoek.
De onderverdeling per classis van de op 1 augustus 2022 binnen de PKN dienstdoende, van oorsprong gereformeerde, kerkelijke gebouwen is als volgt (de eerste kolom stelt het aantal kerkgebouwen in het onderzoek van 2020 voor, de tweede kolom vermeldt de correctie van 2020, de derde kolom is de stand van de tegenwoordige telling:
We hebben dezelfde cijfers ook in een staafgrafiek in beeld gebracht. Daarin wordt eerst het aantal in de lijst van 2020 vermelde (van oorsprong gereformeerde) kerkelijke gebouwen vermeld, vervolgens de gecorrigeerde cijfers voor 2020, en tenslotte de uitkomsten met betrekking tot de cijfers van 2022:
Het rapport.
Het rapport heeft een viertal bijlagen. Bijlage 1 omvat de namen en adressen van alle van oorsprong gereformeerde kerkelijke gebouwen binnen de Protestantse Kerk in Nederland; de tweede bijlage bevat de cijfers van het onderzoek uit 2020, de gecorrigeerde versie daarvan en de cijfers van het jongste onderzoek uit 2022. Bijlage drie bevat de grafische weergave van de cijfers en bijlage vier tenslotte vermeldt per classis de gebouwen die aan de lijst van 2020 moesten worden toegevoegd of er uit verwijderd moesten worden ten gevolge van ‘de correctie’; vervolgens worden daarin per classis ook alle kerkgebouwen vermeld (met adressen en sluitingsdatum), die tussen 1 augustus 2020 en 1 augustus 2022 de deuren sloten.
© 2022. GereformeerdeKerken.info