Een nieuwe kerk (1911).
( < Naar deel 2 ) – Werd het gebruik van sterke drank door de bouwlieden van de eerste en tweede kerk niet opzettelijk door de kerkenraad verboden, bij de bouw van de nieuwe kerk lag dat anders. Regelmatig wordt namelijk melding gemaakt van gemaakte onkosten wegens ‘sterke drank’.
Al voor 1908 was gesproken ov er de uitbreiding van de bestaande kerk en er dan ook een toren bij te bouwen, zodat het bedehuis meer de uitstraling van een echte kerk zou krijgen. Besloten werd een paar pas verbouwde kerken te gaan bekijken, maar kennelijk waren de verwachte kosten te hoog, zodat er pas in 1910 opnieuw over gesproken werd, toen de kerk 75 jaar bestond. De gemeentevergadering voelde echter niets voor een plan om de bestaande kerk te verlengen en er bovendien een 28 meter hoge toren bij te bouwen. De kosten daarvan bedroegen fl. 10.000. “Dan beter een geheel nieuwe kerk”, lijkt de al eerder genoemde K.J. Bos gezegd te hebben. Hij wilde best ‘een flinke som geld beschikbaar stellen’ om een nieuw bedehuis te bouwen. Als de gemeenteleden er fl. 20.000 van zouden maken zouden hij en zijn zoon fl. 8.000 schenken. En, de gulheid was schier eindeloos, ze beloofden ook een nieuw orgel aan de kerk te geven! Duidelijk is dat de familie Bos in ieder geval wél hart voor de kerk had…!
De kerkenraad ging met de voorstellen akkoord. Binnen twee weken was er van de benodigde fl. 12.000 al fl. 10.000 binnen! De familie Bos legde er echter wel de nadruk op dat voor de bouw van de kerk dan ook de bekende kerkarchitect Tjeerd Kuipers uit Amsterdam gevraagd moest worden. Maar de kerkenraad wilde ook de bekende Groninger architect Y. van der Veen betrekken bij ‘de bouw van een kerk met 800 zitplaatsen en ruimte voor een orgel’. De heer Bos wilde echter beslist alleen Tjeerd Kuipers. Daaraan gaf de kerkenraad toe.
Het bouwplan loog er niet om. Het zou een kerk worden met 750 zitplaatsen, aan te vullen tot 800 door klapbankjes te monteren langs de brede paden en op het podium. Er kwamen vooralsnog geen galerijen, maar het was door het aanbrengen van voorzieningen mogelijk deze later in te bouwen. De toren zou maar liefst veertig meter hoog worden! Hoewel sommigen aarzelden bij de kostenpost van fl. 28.000, ging men er toch mee akkoord.
Aannemer J. Heutzing uit Groningen zou de klus klaren. Voorwaarde bij de uitbetaling van de lonen was dat deze niet in kroeg of herberg mochten worden uitbetaald. Dat kwam allemaal weliswaar keurig in orde, maar de herfststorm en een dronkaard gooiden roet in het eten. Tijdens de bouw waaide namelijk de spits van de toren en een dronken dooplid van de gemeente sloeg alle ramen kapot. Ondanks alles kon de monumentale kerk op 18 mei 1911 in gebruik genomen worden!
Het orgel (1913).
De familie Bos liet bij de toen bekende fa. Walcker in Duitsland het beloofde orgel bouwen. En ook daarna was de familie gul in het financieel ondersteunen van de kerk, die door alle activiteiten natuurlijk met flinke schulden te maken had. Een minder aangenaam gevolg van de gift door de familie Bos was dat pa Bos had besloten dat een van zijn zoons vaste organist moest worden. Daar kwam een hooglopende ruzie van met de organist die tot dan toe in de vorige kerk gespeeld had. Eerst dreigde Bos nog met terugvordering van fl. 650 voor de elektrische windmotor van het orgel, maar toen de kerkenraad dit keer standvastig bleef in de orgelkwestie draaide de gulle gever bij.
- Het overige van de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Wildervank gaan we in grote lijnen bij langs, waarbij we aandacht besteden aan een zeer beperkt aantal belangrijke gebeurtenissen.
Een ‘voortgezette’ Christelijke Gereformeerde Gemeente (1911).
Toen in 1892 de Christelijke Gereformeerde Kerk en de Nederduitsche Gereformeerde Kerken (resp. afkomstig uit Afscheiding en Doleantie samengingen onder de naam De Gereformeerde Kerken in Nederland, waren er – zoals we al eerder opmerkten – tegenstanders van deze ‘Vereniging’.
Ook in Wildervank en omgeving waren in 1911 enkele gezinnen die zich bij de (‘voortgezette’) Christelijke Gereformeerde Gemeente voegden, in totaal ongeveer zo’n 50 leden. In 1912 werd in de Torenstraat een eigen kerkgebouw geopend.
De Gereformeerde Kerk te Stadskanaal-Pekelderweg zelfstandig (1919).
Het ledental werd ook enigszins aangetast door het feit dat op 4 november 1919 de Gereformeerde Kerk te Stadskanaal-Pekelderweg zelfstandig werd. Er was in samenwerking met de kerk van Stadskanaal in het buurtschap Pekelderweg een evangelisatiegebouwtje neergezet, dat in 1917 vervangen werd door een heus kerkgebouw. Dat deed het verlangen naar een zelfstandige Gereformeerde Kerk te Pekelderweg toenemen. Ds. H.J. Heida (1875-1964) van Stadskanaal was wat dat betreft de stimulator.
Op 4 november 1919 was het zover: onder leiding van ds. Heida werd De Gereformeerde Kerk te Stadskanaal-Pekelderweg geïnstitueerd. De kerk telde in 1920 ongeveer 150 leden, waarvan een deel uit Wildervank en een ander gedeelte uit Stadskanaal afkomstig was.
De kwestie Geelkerken (1926).
In de Gereformeerde Kerk te Amsterdam-Zuid ontstond in 1924 een conflict doordat gemeentelid H. Marinus een bezwaarschrift indiende tegen zijn predikant, dr. J.G. Geelkerken (1879-1960). Deze had volgens hem in een preek in het midden gelaten of ‘de bomen’ en de ‘sprekende slang’ in het paradijs eigenlijk wel zintuiglijk waarneembaar geweest waren. Zowel dr. Geelkerken als zijn kerkenraad ontkenden dat de predikant dat zo gezegd had. Hoe dan ook, na een langdurige kerkelijke strijd van kerkenraad tot generale synode werd dr. Geelkerken afgezet als predikant. Deze stichtte in Amsterdam vervolgens de Gereformeerde Kerken in Nederland (in Hersteld Verband). Verscheidene andere predikanten volgden zijn voorbeeld of werden om hun afwijkende mening afgezet, en voegden zich bij het zelfstandige kerkgenootschap van de Hersteld Verband kerken, dat overigens nooit meer dan ongeveer 7.000 telde.
In Wildervank kreeg de Geelkerken-beweging geen voet aan de grond, al hebben de problemen vast en zeker bij gemeenteleden tot discussies geleid. Maar in Wildervank ontstond in ieder geval geen Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband.
De economische crisis (jaren ’30).
In oktober 1929 stortte de New Yorkse aandelenbeurs van Wall Street in. Het gevolg was dat de hele wereld in een diepe economische crisis terecht kwam, Nederland incluis. Werkloosheid en armoede streden om de voorrang. Ook de kerken merkten het goed. De diaconie had de handen vol aan de ondersteuning van de behoeftigen in de gemeente. Omdat de kerkelijke inkomsten daalden stelde de kerkenraad dan ook een begroting samen die fl. 1.000 lager was dan het voorgaande jaar. Ook het traktement van de predikant moest er aan geloven: dit werd meer dan 10% verlaagd, van fl. 4.100 per jaar naar fl. 3.500.
Natuurlijk diende het communisme zich aan als redder in nood. Om te trachten gemeenteleden op het rechte spoor te houden kreeg een gevluchte Rus de gelegenheid te vertellen hoe het in Rusland toe ging en welke gevaren het communisme in zich droeg.
De N.S.B.
In Nederland werd bovendien in november 1932 een partij opgericht die de mensen trachtte te verleiden op haar te stemmen met beloften van welvaart en vrede. In Nederland kreeg deze Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) bij de verkiezingen veel stemmen. De partij zou in de oorlog met Hitler heulen.
De Generale Synode van 1936 liet over de aard van de NSB geen misverstand bestaan: het lidmaatschap van de Gereformeerde Kerken in Nederland was onverenigbaar met dat van de NSB. NSB-leden moesten worden vermaand, van het avondmaal afgehouden en bij volhardende ongehoorzaamheid uit de kerk gezet worden. De kerkenraad van Wildervank bestelde in 1937 zestig exemplaren van het gedrukte besluit van de Synode.
Toen de kerkenraad dan ook merkte dat een sympathisant van de NSB gekozen was tot secretaris van de Jongelingsvereniging, werd meteen ingegrepen. Dat gold trouwens ook voor sympathisanten van de Christelijk Democratische Unie (CDU), een door gereformeerden opgezette pacifistische partij (het verbod van de synode voor wat betreft de NSB gold evenzeer voor dat van de CDU).
De Tweede Wereldoorlog (1940-1945).
Aanvankelijk merkte men in Wildervank niet zoveel van de oorlog, die in ons land op 10 mei 1940 begonnen was. Hoewel voor kerkdiensten geen toestemming van de Ortskommandant nodig was, gold dat wel voor andere kerkelijke bijeenkomsten, waar bovendien geen ‘onderwerpen van politieke aard’ besproken mochten worden. De kerkenraad was “van mening dat de vergaderingen van Jongelings-, Meisjes- en Knapenverenigingen, alsook de vergaderingen van den Kerkeraad, zoo nauw bij het kerkelijk leven zijn betrokken dat het niet noodig wordt geacht hiervoor toestemming te vragen”.
Maar al snel was meer merkbaar van de bezetting. Zo moesten sinds november 1940 broodbonnen voor het avondmaal worden aangevraagd; met ingang van 1941 moest een collecteplan worden ingediend bij de bezetters, waarin het doel van de inzamelingen vermeld moest worden. Daaraan werd op advies van de gereformeerde Generale Deputaten bij de Hooge Overheid niet voldaan. Ook bleek in de winter van 1941 te weinig brandstof voorhanden te zijn om de kerk behoorlijk te verwarmen. Besloten werd dat op enkele dagen in de week geen vergaderingen gehouden zouden worden, en werden de kerkdiensten verplaatst van de kerk naar de bovenzaal van Concordia, vlak naast de kerk.
Verder leek van het oorlogsgeweld weinig merkbaar, al viel er in de nacht van 27 op 28 juni 1942 wel een brandbom op de kerk, die echter geen brand veroorzaakte, waardoor er weinig schade ontstond. Ook werd eind 1942 door de bezetters ineens bepaald dat voor vergaderingen van meer dan twintig personen toestemming moest worden gevraagd (waar lazen we dat eerder?). De kerkenraad besloot vooralsnog de verenigingen te splitsen in kleinere groepen, zodat nooit meer dan twintig personen bijeen waren. Op 13 april 1945 werd Wildervank bevrijd.
De Vrijmaking (1944).
In de jaren ’30 waren in de Gereformeerde Kerken problemen ontstaan rond enkele leeruitspraken, waaronder de visie op doop en verbond. Synodebesluiten in het begin van de jaren ’40 waren er de oorzaak van dat hoogleraren (dr. K. Schilder (1890-1952) en dr. S. Greijdanus (1871-1948) van de Theologische Hogeschool te Kampen), predikanten en gemeenteleden zich tégen de besluiten van de synode keerden, omdat men meende dat die een verkeerde visie op de Doop voorstonden. Dr. Schilder werd afgezet als predikant en als hoogleraar, en dr. Greijdanus volgde hem in de ‘Vrijmaking’. Op 11 augustus 1944 las dr. Schilder tijdens de zgn. ‘Vrijmakingsvergadering’ in Den Haag de Acte van Vrijmaking of Wederkeer voor en tekende die, daarin door velen gevolgd. Daarmee onttrok men zich aan De Gereformeerde Kerken in Nederland.
Ze stichtten de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt). In Veendam ontstond op 7 maart 1945 een ‘vrijgemaakte kerk’, waarbij ook enkele leden uit Wildervank zich aansloten. In de gereformeerde kerkenraad had de ‘kwestie Schilder’ trouwens weinig aandacht gekregen.
Sinds 1 januari 2010 vormden de Christelijke Gereformeerde Kerk (CGK) en de Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) in het Groningse Wildervank en Veendam een samenwerkingsgemeente. Ze kerken sindsdien in de voormalig gereformeerde kerk De Kandelaar te Veendam, die in 2011 door koop hun eigendom geworden was.
De predikanten…
Sinds het vertrek van ds. Meijering (in 1918) deden meerdere andere predikanten in de Gereformeerde Kerk van Wildervank dienst.
De gebouwen.
In de jaren 1985 tot 1993 werd de Grote Kerk door veel vrijwilligers van binnen en van buiten gerestaureerd. De originele kroonluchters die bij de bouw van de kerk werden aangebracht, alsmede het historische Walckerorgel uit 1913 werden later in oude luister hersteld. Toen het orgel in 2013 honderd jaar bestond werd ter gelegenheid daarvan een prachtig gedenkboek over het orgel gepubliceerd: Het Walcker-orgel van de Grote Kerk te Wildervank, dat nog steeds besteld kan worden.
Ook in 2017 werd de Grote Kerk stevig gerestaureerd. De kerk kan trouwens ook bezichtigd worden. Hoewel bezichtiging ter plaatse natuurlijk de voorkeur verdient kan men de kerk en het orgel ook vanuit de luie stoel bekijken!
Zoals we al eerder aangaven is Concordia al heel lang het verenigingsgebouw van de Gereformeerde Kerk; het stond er al toen de tweede kerk nog in gebruik was. Oorspronkelijk stond het vrijwel naast de kerk aan het Westerdiep, maar het verenigingsgebouw werd bouwvallig en ongeschikt voor de functie waarvoor het bedoeld was. In de jaren ’70 van de vorige eeuw werd een nieuw Concordia gebouwd.
Tegenwoordig heeft Concordia de ingang aan de Torenstraat, achter de kerk. Ook dit gebouw is in de eerste plaats bedoeld voor kerkelijk gebruik, maar kan, net als de Grote Kerk, ook gehuurd worden voor andere activiteiten. Niet lang geleden werd Concordia in eigen beheer gerenoveerd.
De Protestantse Gemeente te Wildervank (2010).
Op 31 december 2006 nam de gemeente afscheid van het hervormde kerkgebouw, dat in 2007 werd overgedragen aan de Stichting Wildervanck-Wildervank. Officieel ontstond de Protestantse Gemeente Wildervank in april 2010, door de samenvoeging van de Nederlandse Hervormde Gemeente en de Gereformeerde Kerk (de Evangelisch-Lutherse Gemeente bewaarde vooralsnog haar plaatselijke zelfstandigheid).
Het kerkgebouw van de Protestantse Gemeente te Wildervank is nog steeds de voormalig gereformeerde Grote Kerk aan het Westerdiep.
Ledentallen van De Gereformeerde Kerk te Wildervank.
Bronnen onder meer:
A.P. Crom, e.a. (red.), Anderhalve eeuw gereformeerden in stad en land. Deel 3, Groningen. Kampen, 1984
Gemeenten en predikanten van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Leusden, 1992
Jaarboeken (ten dienste) van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Goes, div. jrg.
B. Leffers, De kerk heeft haar bestek terug. Wildervank, 2011
D. Mulder, Anders dan de wereld. Anderhalve eeuw Gereformeerde Kerk in Wildervank. 1835-1985. Wildervank, 1985
W.B. de Olde, Het Walcker-orgel van de Grote Kerk te Wildervank. Wildervank, 2013
H. Veldman, Hendrik de Cock en de 87 door hem gestichte gemeenten, deel II van Hendrik de Cock 1801-1842, Biografie en Theologie. Kampen, 2009
Joh. Verhave e.a., Informatie over de ontwikkeling der Gereformeerde Kerken van Meeden, Veendam, Wildervank, Zuidbroek. Groningen, 1971
J. Wesseling, De Afscheiding van 1834 in Groningerland. Deel 1, De Classis Middelstum. Groningen, 1972
© 2022. GereformeerdeKerken.info