De Gereformeerde Kerk te Stadskanaal (1835-2008) – 3

Veranderingen in de jaren ’60.

( < Naar deel 2 ) – Door de komst van Philips (vanaf 1955), het ziekenhuis (vanaf 1967) en de groei van de scholengemeenschap Ubbo Emmius, de Christelijke ULO, de Christelijke Huishoudschool en een school voor Middelbaar Beroepsonderwijs, groeide het ledenaantal van de kerk sterk.

Ds. G. Schrovenwever (1907-2001) stond van 1954 tot 1971 in de Gereformeerde Kerk te Stadskanaal.

Deze ontwikkeling werd verder versterkt doordat Philips als eis stelde dat er een schouwburg, een muziekschool en een zwembad moesten komen. Daarvoor was ook personeel nodig.

Door de komst van veel mensen van buiten en door de bovengenoemde mentaliteitsverandering namen de meningsverschillen binnen de gemeente toe. Landelijk waren er in de Gereformeerde Kerken in toenemende mate vrijzinnige geluiden te horen. Traditionele gereformeerden zoals Noorlag en Hilgenga  hadden grote moeite met deze nieuwe ontwikkelingen.

Er kwam ruimte voor een derde predikant. Het werd steeds meer duidelijk dat er een nieuw kerkgebouw bij moest komen. Om het ruimtegebrek op te vangen werd besloten twee morgendiensten te houden. Voor de eenheid van de gemeente was dat geen ideale situatie. Advies werd ingewonnen bij het kerkelijk Dienstencentrum in Leusden. Aangeraden werd om te komen tot drie kerkelijke centra. De kerkenraad volgde deze raad niet op. Het gebouw ‘Jachin’ voldeed niet meer aan de eisen des tijds en werd afgestoten. Er moest een nieuw kerkelijk centrum komen in de nieuwe wijk Ter Maars. In 1970 werd besloten tot nieuwbouw. Samenwerking met de hervormde gemeente liep op niets uit, want de locatie aan de Groningerlaan, die men op het oog had, lag volgens de Hervormde Gemeente te dicht bij de Oosterkadekerk. In beide kerkelijke gemeenschappen was een aanzienlijke groep tegen samenwerking.

Eind jaren ’60 werden de oorspronkelijke kruispannen op de Poststraatkerk vervangen door sneldekkers en de torenspits werd wegens bouwvalligheid gerestaureerd. Daarna gebeurde er een hele tijd in bouwkundig  opzicht niets.

De Wijkplaats een de Luxemburglaan (foto: Reliwiki, Andre van Dijk).

In 1971 werd een nieuw kerkgebouw De Wijkplaats aan de Luxemburglaan in gebruik genomen. De architect was Sterenborg uit Ter Apel en de aannemer Eggens. Daarin werd toen het Kerkelijk Bureau gevestigd.

Organisatorische veranderingen door een groeiend ledenaantal.

In 1964 werd een  brede kerkenraad ingesteld met daaronder twee wijkkerkenraden Noord en Zuid. Vanaf eind 1968 ging de brede kerkenraad Kerkenraad Algemene Zaken heten. Tussen 1971 en 1985 waren er zelfs drie wijkraden: Noord, Centrum en Zuid.

Na het emeritaat van ds. G. Schrovenwever (1907-2001) in 1971 werd een beroepingscommissie ingesteld. Die had het heel moeilijk. Eén keer gaf de commissie zelfs zijn mandaat terug aan de kerkenraad. Een belangrijke bemoeilijkende  factor was het zoeken naar een geschikte woning. Verder was door de ruime werkgelegenheid in die tijd in andere delen van het land het noordoosten minder in trek. Predikanten, die gevraagd werden, zagen op tegen het vele werk in onze gemeente. Gepoogd werd samen te werken met de kerk van Nieuw-Buinen, maar uiteindelijk wilde deze gemeente zelfstandig een predikant beroepen.

Ds. G. Aalbersberg (1913-1997).

In 1971 werd een beroep uitgebracht op ds. Gerard Aalbersberg (1913-1997), die dit aannam. Hij was afkomstig uit De Glind, waar een jeugddorp gevestigd is. Dat was te merken aan de nieuwe dominee. Hij vond ‘gewoon doen’ erg belangrijk. Hij kon heel goed diensten voor geestelijk gehandicapten leiden. Hij was heel makkelijk in de omgang en kon goed improviseren. Ds. Aalbersberg kreeg wijk Centrum.

Het interieur van De Wijkplaats (foto: Reliwiki, Andre van Dijk).

In 1972 kwam ds. Jan Wigle Post (*1939-2022) uit Kornhorn naar Stadskanaal. Hij richtte zich een tijd lang op het jeugdwerk (waarover later meer) en experimenteerde met bijzondere diensten met een sterke inbreng van gemeenteleden. Hij kreeg wijk Noord. In 1977 kwam ds. George Hooijer (*1948) uit Bruchterveld. Hij kreeg wijk Zuid (rondom De Wijkplaats). Hij was geïnteresseerd in diaconaal werk en leidde een studiekring over moderne theologie. In 1978 ging ds. Aalbersberg met emeritaat. In zijn plaats kwam ds. Harm Kuiper (1932-2006) uit Geleen. Hij heeft zich ingespannen voor de contacten met de partnergemeente in Bützow. Hij diende de gemeente van 1979 tot 1994.

In 1984 vertrok ds. Hooijer naar de Dellemanstichting, (een provinciale stichting voor gereformeerd maatschappelijk werk) in Haren. Wijk Centrum werd verdeeld tussen Noord en Zuid. In 1997 ging ds. Post met vervroegd emeritaat. In 1999 werden wijk Noord en Zuid samengevoegd. De Wijkplaats ging dicht en werd afgebroken. Er kwam weer één kerkenraad.

Deze ontwikkelingen kunnen verklaard worden door de verwachting dat het ledenaantal zou dalen en daarmee ook de inkomsten.

Restauratie Poststraatkerk 1980-1981.

Eind jaren ‘70 bleek een radicale aanpak nodig wegens achterstallig onderhoud. In een gemeentevergadering werden verschillende mogelijkheden geopperd, zelfs volledige nieuwbouw.

De acties van FARP (ill.: Herdenkingsalbum restauratie Poststraatkerk Stadskanaal).

Besloten werd tot restauratie van alleen de kerk voor ruim 800.000 gulden, met medewerking van gemeenteleden. Bouwkundige adviezen en begeleiding werden gegeven door de aannemers Evert Nijhof en Fré Eggens, mede door het beschikbaar stellen van hulpmateriaal en ontbrekende materialen. In januari 1980 werd de FARP (Financiële Actie Restauratie Poststraatkerk) ingesteld. De heer Olieman was de drijvende kracht. Honderdvijftig vrijwilligers gaven zich op.

Het storten van een 5 cm. dikke betonnen vloer (foto: Herdenkingsalbum Restauratie Poststraatkerk).

De heer Anne Lamfers maakte een fraaie glasplastiek met als thema de Drie-Eenheid. De “moderniseringen” van 1956 werden weer ongedaan gemaakt. De houten vloer werd om bouwkundige redenen vervangen door een stenen vloer met voor een deel vloerverwarming. De kerkbanken, de kansel  en de Avondmaalstafel werden vervaardigd uit Amerikaans eikenhout door een bedrijf uit de omgeving. Een frappant detail was dat tijdens de bouwwerkzaamheden ondergoed, dat tijdens de oorlog achter het dakbeschot van de kerk verborgen was door de kledingzaak van Roelf Wieringa, weer tevoorschijn kwam.

‘De kerk gereed voor gebruik’ (foto: Herdenkingsalbum Restauratie Poststraatkerk).

Het samen werken van de vrijwilligers en het organiseren van allerlei acties heeft de saamhorigheid  in de gemeente sterk bevorderd. In het begin van de jaren ’80 waren er gezellige gemeentedagen, die goed bezocht werden.

Als dank voor  het voorspoedige verloop van de restauratie van de kerk werd de Stichting Samenwerking Oost Europese Kerken  (SOEK) in het leven geroepen. Het resultaat was het tot stand komen van een partnerschap met de Evangelisch-Lutherse Gemeente van Bützow in Mecklenburg, gelegen in de toenmalige DDR. Vooral in het begin vonden regelmatig uitwisselingen plaats, juist in een tijd waarin de moeilijkheden om elkaar te ontmoeten het grootst waren. Later verwaterden de contacten steeds meer.

De gerestaureerde kerk werd in februari 1981  weer in gebruik genomen.

 Situatie in de jaren ’80.

In 1983 werd de FARK (Financiële Adviesraad Kerk) ingesteld. Niet alleen de financiën kwamen aan de orde, ook allerlei  nieuwe ontwikkelingen werden gesignaleerd. Op termijn was een daling van het ledenaantal en een vermindering van de kerkelijke bijdragen te verwachten. Daarom werden de volgende aanbevelingen gedaan: (1) respecteren van de verschillen; (2) om het financiële tekort weg te werken moeten zalen ook verhuurd kunnen worden aan niet-kerkelijke organisaties; (3) via FARK-kranten wordt bespreking van allerlei kerkelijke problemen in al zijn geledingen gestimuleerd; (4) de gemeente gaat terug van 3 naar 2½ predikantsplaats. In de vacature van de halve predikantsplaats werd na vertrek van ds. Hooijer ds. G.J. Heuver benoemd (onder protest van het Confessioneel Gereformeerd Beraad, omdat deze hervormde predikant bij het CGB bekend stond als vrijzinnig).

Er werden verschillende  werkgroepen ingesteld om de uitstraling van de kerkelijke gemeente naar buiten toe te verbeteren, kortom om de wervingskracht van de kerk te vergroten. Voorbeelden hiervan  waren de werkgroepen Missionaire Gemeente, Nieuwe Levensstijl en Kerk en Samenleving. In De Beune was elke woensdagavond de Werkwinkel, waarin onder leiding van ds. Post jongeren met een aantal betrokken kerkleden spraken over allerlei problemen. De Werkwinkel was laagdrempelig. Vanaf 1980 was er geen jeugdouderling meer.

Open jeugdwerk.

Na het beschikbaar komen van de predikantswoning werd het jeugdwerk in deze voormalige pastorie gehouden, die daartoe omgedoopt werd tot ‘De Beune’.

In 1964 wilde de nieuwe predikant ds. Jan Jacobus Lamme (1927-2018) niet in de oude pastorie wonen. Hij betrok een woning aan de Texellaan. Hij diende de gemeente tot 1968. De oude pastorie werd provisorisch verbouwd en geschikt gemaakt voor de huisvesting van het Kerkelijk Bureau. Deze situatie bleef bestaan tot aan het tot stand komen van De Wijkplaats. Daarnaast werd in dit gebouw vanaf 1967 begonnen met open jeugdwerk. Jeugd afkomstig van andere kerken, maar ook buitenkerkelijke jongeren, kregen de gelegenheid elkaar in een ongedwongen sfeer te ontmoeten.

In diezelfde periode werkte de Gereformeerde Kerk samen met de Christelijke Gereformeerde Kerk in de SEC (Samenwerkende Evangelisatie Commissie). De bedoeling was om ook in dit verband met open jeugdwerk te beginnen. In 1967 werd voor dit doel een eenvoudig gebouwtje gebouwd aan de Vlaanderenlaan met een vergunning voor vijf jaar. Hierbij was er concurrentie met de baptisten, die iets soortgelijks organiseerden. Naast het jeugdwerk werden er incidenteel kerkdiensten gehouden die voor alle gezindten toegankelijk waren. Rond 1974 werd dit gebouwtje weer afgebroken.

Bouwactiviteiten in 1989-1990.

De nieuwe Beune.

In 1990 werd de oude pastorie gesloopt. In de loop van de tijd waren nieuwe onderhoudswerkzaamheden aan gebouw ‘Eendracht’ noodzakelijk. De oude kosterswoning, al enige tijd alleen in gebruik als keuken, voldeed niet meer aan de eisen van de moderne tijd en moest worden afgebroken. Dat gebeurde door vrijwilligers in samenwerking met sloopbedrijf Krans. Er moest een nieuwe keukenruimte  komen. Tegelijk werden enkele zalen bij ‘Eendracht’ aangebouwd door vrijwilligers samen met de fa. Nijhof. Door bemiddeling van de heer Hidde Kornelius kon de kerk de boerderij van Smook, naast de kerk gelegen, op gunstige voorwaarden in handen krijgen. Daardoor ontstond er meer parkeergelegenheid. Op de plaats van de oude pastorie verscheen een nieuw gebouw met de oude naam ‘De Beune’. Op nadrukkelijke wens van de jeugd kwam de nieuwe Beune geheel los van de kerk en ‘Eendracht’ te staan. Het nieuwe gebouw werd gebouwd door de fa. Eggens en de afbraak van de boerderij werd uitgevoerd door vrijwilligers samen met de  fa. Krans.

In  2001 stopte  de jeugdsoos ‘De Beune’ na jaren een kwijnend bestaan te hebben geleid. Maar in De Beune is nog steeds jeugd te vinden. Er worden o.a. catechisaties gegeven.

Oude en nieuwe opvattingen rond 1980.

In 1980 werd in de kerkenraad het landelijk rapport over de aard van het Schriftgezag “God met ons” besproken. Het centrale thema was het relationele waarheidsbegrip: Niet “Zò is het!”, maar: “Wat doet het mij?”

Het rapport ‘God met ons’.

Het rapport “God met Ons” van de synode uit 1980 ging er niet meer van uit dat de Bijbelse verhalen volledig historisch waar zijn. Veeleer hebben gelovigen hun geloofservaringen opgeschreven en het gaat er om dat wij al lezend daardoor geraakt en geïnspireerd worden.

Deze nieuwe manier van denken en geloven riep verzet op bij het behoudende deel van de gemeente. De verontruste leden sloten zich aan bij het landelijk Confessioneel Gereformeerd Beraad, opgericht in 1973. Het CGB legde sterk de nadruk op de belijdenisgeschriften en trouw aan de Schrift met verwijzing naar de Afscheiding van 1834. De Kerkenraad Algemene Zaken werd in deze jaren gedomineerd door enkele jonge, progressieve mannen, die de nieuwe ontwikkelingen voluit steunden. De oude mannenbroeders, die in de jaren ’50 en ’60 het beleid bepaalden waren zeer gehecht aan het gereformeerde erfgoed en konden zich moeilijk schikken in de veranderingen, die de nieuwe tijd met zich meebrachten. Al lang vonden binnen de gemeente discussies plaats over diverse onderwerpen. De belangrijkste onderwerpen  waren:

De vrouw in het ambt.

Rond 1968 werd de openstelling  van het ambt door vrouwen aan de orde gesteld, maar een meerderheid van de kerkenraad achtte de tijd nog niet rijp zonder dat er bij de meerderheid principiële bezwaren waren.

Ondertussen werd het steeds moeilijker de vacatures voor ambtsdragers vervuld te krijgen. In 1969 werd het stellen van tweetallen afgeschaft. Vanwege gebrek aan kandidaten voor ambtsdragers nam de bereidheid om te denken over de vrouw in het ambt toe.

Het liturgisch centrum van de Poststraatkerk, zoals in 2009 gefotografeerd door Andre van Dijk (foto: Reliwiki).

In 1973 werd de eerste vrouwelijke ouderling bevestigd. Daarvóór waren er al pastorale medewerksters aan het werk in de wijken.

Kinderen aan het Avondmaal.

Al in 1970 werd deze mogelijkheid aan de orde gesteld maar doorverwezen naar de classis. In 1977 werd hierover een aantal malen van gedachten gewisseld. Op 28 april 1981 werd een gemeentevergadering over dit onderwerp gehouden. De drie predikanten Kuiper, Post en Hooijer waren van mening dat er geen theologische bezwaren waren. Een groot gedeelte van de gemeente was toen nog niet zo ver. Felle oppositie kwam van het CGB. In maart 1987 werden niet-belijdende leden toegelaten tot het Avondmaal. Tot september 2001 was er naast het open Avondmaal nog een zittend Avondmaal alleen voor belijdende leden. Maar nog steeds bleef het CGB  hiertegen.

Discussies over de plaatsing van kruisvluchtwapens in Nederland rond 1985.

Het ‘Interkerkelijk Vredesberaad’ (IKV) was tegen kernwapens. ‘Het Interkerkelijk Comité Tweezijdige Ontwapening’ wilde alleen ontwapenen, als de Sovjet-Unie de kernbewapening zou beperken. Dan zou het westen dat ook kunnen doen. In die tijd werden in de kerk twee vredeskranten uitgedeeld. De tegenstellingen waren groot.

Totale verbouwing van Eendracht in 2001/2002.

De nieuwe Eendracht.

Al lange tijd bestond de indruk dat de vergaderlokaliteiten van ‘Eendracht’ sterk verouderd waren. In 1999 werd een bouwcommissie ingesteld. Drie plannen werden aan de gemeente voorgelegd, waarvan er een gekozen werd. Dat ontwerp bleek te duur. Daarop heeft architect Wind uit Ter Apel een nieuw plan ontwikkeld, dat het gekozen ontwerp zo dicht mogelijk benaderde. De kosten werden begroot op 1,75 miljoen gulden. Van dat bedrag was 1,6 miljoen gulden beschikbaar door de verkoop van De Wijkplaats, opbrengsten van de oud papieractie, bestaande reserves en het resultaat van een rondgang door de gemeente voor het bouwfonds.

Er was dus een tekort van 150.000 gulden. Daarom werd een actiegroep met de naam POZO  (PoenZoekers) in het leven geroepen, om door middel van allerlei ludieke acties, o.a. een bazaar en rommelmarkten, gelden in te zamelen, voornamelijk voor de inrichting van de nieuwe ‘Eendracht’.

Het plan hield in: de oude Eendracht  werd op één zijmuur na volledig gesloopt; er kwamen één grote vergaderruimte en enkele kleinere vergaderzalen, allemaal gelijkvloers met een moderne energiezuinige verwarmingsinstallatie erin; ‘De Beune’ bleef bestaan en werd door zelfwerkzaamheid opgeknapt; tussen ‘Eendracht’ en ‘De Beune’ kwam een aantrekkelijke verbindingssluis.

De bouw werd gegund aan aannemer Gebr. Benus uit Musselkanaal, en een aantal  werkzaamheden voor de renovatie van ‘Eendracht’ werd – waar mogelijk – door vrijwilligers gedaan. Maar er waren minder vrijwilligers bij betrokken dan twintig jaar eerder bij de restauratie van de Poststraatkerk. Begin 2002 kon het nieuwe gebouwencomplex in gebruik genomen worden.

Een blik op de kerkzaal, zoals in 2009 door Andre van Dijk gefotografeerd (foto: Reliwiki).

De laatste jaren 1990-2008.

In 1998 werd De Wijkplaats verkocht aan de gemeente Stadskanaal. Hoewel de verkoop van De Wijkplaats al in 1993 aan de orde gesteld was, kwam het definitieve besluit tot verkoop voor velen onverwacht en riep in de gemeente een tijdlang hevige emoties op. De burgerlijke gemeente nam in 1999 het gebouw over en ging kort daarna over tot sloop. Nu staat op die plaats woonflat De Ketting. Het Kerkelijk Bureau verhuisde naar ‘De Beune’.

In 1998 werd besloten met ingang van 1 januari 1999 de tweede dienst in zijn toenmalige vorm af te schaffen. In plaats daarvan werden twee keer gedurende acht maanden een Samen-op-Wegdienst met de  Hervormde Gemeente georganiseerd.

In datzelfde jaar kwam er één kerkenraad en werd het pastoraat anders georganiseerd onder supervisie van de structuurcommissie. Er kwamen minder ouderlingen en diakenen. Steeds minder mensen waren bereid en/of in staat om ambtsdrager te worden. In plaats hiervan werd rondom een ouderling en een diaken een sectieteam gevormd, bestaande uit gewone gemeenteleden, die bezoekwerk gingen doen. Deze opzet liep vooruit op de situatie in de Federatieve Gemeente en die in de gefuseerde gemeente na 2008.

Steeds belangrijker werd de samenwerking met de Hervormde Gemeente Hoeksteen (Wijk II) en de Hervormde Gemeente Stadskanaal-Noord (Semsstraatkerk). Al geruime tijd vond kanselruil plaats. Dit Samen-op-Wegproces (SOW) mondde in april 2003 uit in een Federatieve Samenwerking. Er kwam een Federatieve Kerkenraad met daaronder drie wijkgemeenten: wijk Hoeksteen, wijk Poststraatkerk en wijk Semsstraatkerk. Daarmee  kwam eigenlijk de facto een eind aan de zelfstandigheid van de Gereformeerde Kerk van Stadskanaal, hoewel die juridisch bleef bestaan. De Hervormde Oosterkadegemeente (Wijk 1) sloot zich wel aan bij de PKN (Protestantse Kerk in Nederland, zie hieronder), maar deed niet mee aan de federatie en aan de fusie.

In 1999 hield het eigen orgaan ‘Kerkpost’ op te bestaan. Het nieuwe kerkblad ‘Op Weg’ bevatte kerknieuws van de Hervormde Gemeente wijk I en II en van de Gereformeerde Kerk.

De kerkzaal en de galerijen, in 2009 gefotografeerd door Andre van Dijk (foto: Reliwiki).

Landelijk kwam op 1 januari 2004 de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) tot stand, een samengaan van de Gereformeerde Kerken in Nederland, de Nederlands Hervormde Kerk en de Evangelisch-Lutherse Kerk. Alle Hervormde Gemeenten, de Gereformeerde Poststraatkerk en de Lutherse gemeente Stadskanaal schaarden zich onder het gezag van de PKN. Maar de Hervormde Oosterkadekerk bedong een aparte positie binnen de PKN en gaf er de voorkeur aan zelfstandig te blijven. Ook de Evangelisch-Lutherse Kerk koos voor dezelfde status. In de periode 2003 tot 2008 werd er veel vergaderd in verband met de algehele fusie van de Federatieve Gemeente op 1 januari 2008. Het fusieproces werd begeleid door het Regionaal Dienstecentrum in Haren, vertegenwoordigd door ds. Dirk Wams (*1955). Hij werd later wijkpredikant van wijk De Hoeksteen met ook een deeltaak in het pastoraat van de wijk Poststraatkerk

Deze periode werd gekenmerkt door veel kerkverlating en toenemende randkerkelijkheid bij leden, die het opzeggen van het lidmaatschap een te grote stap vonden. Er was sprake van een vergrijzing van het ledenbestand. In 1970 waren er nog bijna 2.500 leden, begin 2001 was dit aantal gedaald tot 1.805.

In 1994 ging ds. Kuiper met emeritaat en werd opgevolgd door het predikantenechtpaar Theo Parmentier (*1955) en Berdie W. Marsman (*1957) uit Lemelerveld. Zij dienden de gemeente  van 1995 tot 2005. Ds. Parmentier stond bekend om zijn kernachtige manier van preken. Hij zei geen woord te veel, maar de inhoud was wel duidelijk. Nooit verscheen hij in toga. Na het emeritaat van ds. Post werd ds. Melle Leffers (*1963) uit Oosterzee  beroepen. Hij stond hier van 1998 tot 2008. Hij was de laatste predikant, die door de Gereformeerde Kerk van Stadskanaal werd beroepen.

Ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Stadskanaal.

De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Stadskanaal tussen 1896 en 2008 (bron: Jaarboeken GKN en PKN).

Bronnen:

Archief van de Poststraatkerk met veel bijdragen van oud-archiefbeheerder H. Venema

P. Groenenberg, Synode of Synagoge. Over de Vrijmaking te Stadskanaal. Stadskanaal, 1980

L.J. Hulst, Sixty-three years a preacher. Grand Rapids, 1913

W.H. van der Ploeg, Kijk op een kerk. Stadskanaal, 1971

K.C.M. Steenhuis, die mondelinge en schriftelijke gegevens verstrekte

© 2019. J. Wilpshaar, Stadskanaal