De Gereformeerde Kerk te Ermelo (3)

De laatste vijfenzeventig jaar in vogelvlucht (slot).

Onderlinge verdeeldheid.

( < Naar deel 2 ) – In de jaren ‘30 van de twintigste eeuw ontstonden in de Gereformeerde Kerken in Nederland problemen over een aantal leerstukken, waarvan vooral die betreffende de betekenis van de Doop en het Verbond centraal stonden. Deze kerkstrijd liep in 1944 uit op de Vrijmaking, waarover straks meer.

Ds. J. van Herksen (1894-1963) was lange tijd samen met ds. Van Halsema predikant van de Gereformeerde Kerk te Ermelo.

Een ‘voortgezette’ Christelijke Gereformeerde Gemeente te Ermelo (1933).

Maar al veel eerder, in 1892, waren problemen ontstaan over de Vereniging van de Kerken van de Afscheiding en de Doleantie, waaruit De Gereformeerde Kerken in Nederland ontstonden. Op de synode van 1892 was daarom een bezwaarschrift tegen de eenwording ingediend, ondertekend door ds. F.P.L.C. van Lingen (1832-1913) van Zetten en ds. J. Wisse Czn. (1843-1921) te Den Haag. Toen de synodes van beide Kerken de eenwording desondanks goedkeurden splitste zich een deel van de Christelijke Gereformeerde Kerk af met de bedoeling die kerk ‘voort te zetten’, ‘om te blijven wat wij waren, namelijk christelijk gereformeerd’. In Ermelo verzette zich ook een aantal leden van de Christelijke Gereformeerde Gemeente  tegen de eenwording, maar tot de instituering van een Christelijke Gereformeerde Gemeente kwam het vooralsnog niet. De bezwaarden sloten zich namelijk aan bij de Christelijke Gereformeerde Gemeente van Harderwijk.

Ds. F.P.L.C. van Lingen (1832-1913) en ds. J. Wisse Czn. wilden niet mee met de Vereniging van 1892.

Toen het aantal (’voortgezette’) christelijke gereformeerden in Ermelo enigszins toenam kwam men op het idee ook in het eigen dorp een gemeente te stichten, zodat de reis naar de kerk aan de Hoogstraat te Harderwijk – lopend of fietsend – tot het verleden zou behoren. Hoewel de Harderwijkse kerkenraad niet over de plannen stond te juichen, stimuleerde zijn predikant, ds. J. Tamminga, de plannen toch. In 1933 werd daarom in Ermelo niet alleen een zelfstandige gemeente geïnstitueerd, maar voor fl. 8.000 ook meteen een eigen, volledig ingerichte kerk gebouwd. Instituering van de gemeente en ingebruikneming van het kerkgebouw vonden beide plaats op 20 juni 1933. Het had overigens nauwelijks invloed op het ledental van de Gereformeerde Kerk te Ermelo.

De kerk van de (voortgezette) christelijke gereformeerde gemeente in Harderwijk.

De Vrijmaking in Ermelo (1946).

Als gevolg van de in de aanhef van dit verhaal genoemde kerkstrijd werd op 15 januari 1946 in Ermelo een Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) geïnstitueerd. Kerkdiensten werden aanvankelijk gehouden in de Zendingskerk aan de Harderwijkerweg, maar in 1959 nam men een eigen kerk aan de Dirk Staalweg in gebruik.

Een aantal leden had namelijk bezwaren geopperd tegen de besluiten die de Generale Synode genomen had over de ‘leergeschillen’, over onder meer Doop en Verbond. In april 1944 deelden enkele bezwaarden aan de kerkenraad mee het niet eens te zijn met de schorsing en afzetting van prof. dr. K. Schilder (1890-1952) van ‘Kampen’, die het evenmin eens was met de synodebesluiten en zich daartegen verzette.

Dr. R.J. Dam (1896-1945) werd vlak voor de bevrijding door de Duitsers vermoord.

Daarom vroegen ze de kerkenraad om, behalve door ds. Van Halsema, ook door een bezwaarde predikant voorlichting aan de gemeente te laten geven over de kerkelijke geschillen. Daar ging de kerkenraad niet mee akkoord. Daarom organiseerde men op eigen initiatief een voorlichtingsbijeenkomst met de ‘bezwaarde’ dr. R.J. Dam (1896-1945) als spreker. Later volgen nog andere bijeenkomsten met hem en met andere ‘bezwaarde’  predikanten, vooral in het Gebouw Christelijk Volksbelang aan de tegenwoordige Rozenlaan.

De eerste pagina van ‘Het Verzoek aan de kerkenraad’ (6 september 1945).

In hun 32 pagina’s tellende brochure ‘Verzoek aan de kerkeraad’ omschreven de ‘bezwaarden’ op 6 september 1945 hun bezwaren uitvoerig. Tegelijk deelden ze de verzending van dit bezwaarschrift mee aan alle leden van de Gereformeerde Kerk van Ermelo. De ondertekenaars van die 6 pagina’s tellende brochure waren H. de Beer, A. Brons, N. Bruin, K.C. Manden en R. Verbeek.

De eerste bladzijde van de mededeling aan de gemeenteleden (6 september 1945).

De kerkenraad antwoordde op 26 oktober 1945 in een 10 pagina’s tellend antwoord op de door de bezwaarden ingebrachte argumenten om zich aan te sluiten bij de vrijgemaakte Gereformeerde Kerken (de vrijgemaakte Kerken waren tijdens een landelijke vergadering in Den Haag op 11 augustus 1944 officieel geconstitueerd). Het antwoord van Ermelo’s kerkenraad aan de ‘bezwaarden’  was ondertekend door de beide predikanten, ds. Van Herksen en ds. Van Halsema, en door scriba H. Steenhuis. Omdat de ‘bezwaarden’ kennelijk inmiddels besloten hadden vrijgemaakt te worden, konden de argumenten van de kerkenraad er weinig meer aan veranderen.

De eerste bladzijde van het antwoord van de kerkenraad (26 oktober 1945).

Op 15 januari 1946 werd ook in Ermelo een Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt) geïnstitueerd. Het ledental dat jaar bedroeg ongeveer 130 en is dus in de ledenstatistiek van de Gereformeerde Kerk nauwelijks op te merken.

Voortgaande groei van de Gereformeerde Kerk.

Terwijl in 1946 de derde predikantsplaats ingesteld werd, begon de kerk van Ermelo halverwege de jaren ‘50 weer flink te groeien, na aanvankelijk na de oorlog een stabilisatie van het ledental te hebben doorgemaakt.

Ds. Van Herksen had al eens voorgesteld om een tweede kerk te bouwen want, zei hij, met de ruim duizend zitplaatsen in de kerk aan de Stationsstraat  en met de tweehonderd in de kerk van van ’s-Heerenloo, werd lang niet het aantal plaatsen bereikt dat nodig was. Bovendien was de vergaderruimte in beide kerken te klein. Besloten werd alvast een vergadercentrum bij de kerk van ’s-Heerenloo te bouwen, dat later bekend werd onder de naam Westerhonk.

Een nieuwe kerk (1968).

De Maranathakerk te Ermelo, die in 1968  in gebruik genomen werd.

Ook nam men in 1955 de kerk aan de Stationsstraat flink onder handen, waarbij vooral de preekstoel werd aangepast, maar de plannen voor de tweede kerkbouw bleven.

En hoewel er veel protest uit de kerkelijke gemeente kwam tegen de door de kerkenraad gekozen bouwlocatie, een terrein achter het autobusstation (‘veel te donker ’s avonds, met kans op aanrandingen’), zou daar de nieuwe kerk toch gebouwd worden. Architect J. Rotshuizen van een architectenbureau uit Arnhem maakte de plannen voor de kerk en een bescheiden pastorie, terwijl aannemer W. Kamphorst de laagste inschrijver was en de klus kreeg. De kosten bedroegen maar liefst fl. 200.000, zodat er geen geld meer over was voor een orgel. Op 9 maart 1967 werd de ‘eerste steen’ gemetseld door ds. J. van Herksen, waarop de bijbeltekst 1 Koningen 8 vers 29 was vermeld (“Dat Uw ogen dag en nacht open zijn over dit huis”).

Het nieuwe orgel in de Maranathakerk dat in 1969 in gebruik genomen werd (foto: Orgelsite).

Aanvankelijk werd in de Maranathakerk een elektronisch orgel geplaatst, maar dit werd in 1969 vervangen door een mechanisch pijporgel, vervaardigd door orgelbouwer Leeflang. De ’bescheiden’ pastorie – onderdak biedend aan ds. C. Dijkstra (1930-2018) – bleek al snel te klein, zodat besloten werd de woonkamer te vergroten.

Nog meer bouwactiviteiten.

De kerk van Ermelo telde nu drie kerkgebouwen. Besloten werd de gereformeerde kerk aan de Stationsstraat in het vervolg ‘Immanuelkerk’ te noemen, en de nieuwe kerk op de hoek van de Sparrenlan en de Prinsesselaan de naam ‘Maranathakerk’ mee te geven. De kerk van ’s-Heerenloo, ook eigendom van de Gereformeerde Kerk te Ermelo, werd in het vervolg ‘Opstandingskerk’ genoemd.

Ondertussen was de vergaderruimte in de Immanuelkerk te klein geworden. Weliswaar boden gebouwen als Patrimonium en Christelijk Volksbelang uitkomst, maar het was geen ideale situatie. Naast de Immanuelkerk stond echter een levensgrote pastorie die bij aanstaande predikanten nauwelijks in trek bleek vanwege de grootte. Toen de familie Van Loo haar woning aan de Kerklaan aanbood als predikantswoning, besloot de kerkenraad de grote pastorie naast de Immanuelkerk om te bouwen tot vergadercentrum, kerkelijk bureau en kosterswoning. Omdat de kosten van dit project natuurlijk nogal hoog waren, werd een en ander in de vorm van het ‘driejarenplan 1962-1965’ gerealiseerd.

Het kerkzegel van de Gereformeerde Kerk te Ermelo.

Later kreeg de Maranathakerk nog een uitbreiding met twee vergaderzalen. Al met al duidelijke aanwijzingen dat de kerk van Ermelo stevig groeide. Geen wonder dat in 1968 de vierde predikantsplaats moest worden ingesteld. Deze werd in augustus 1969 ingenomen door ds. R. van den Berg (1929-2018) uit Bodegraven-Nieuwerbrug aan den Rijn.

De Immanuelkerk vervangen?

Al deze activiteiten waren nog maar nauwelijks achter de rug, of het ledental van de kerk van Ermelo stagneerde halverwege de jaren ’70 rond de 4.800 leden. Kort daarvoor waren aller ogen opnieuw gericht op de Immanuelkerk met haar 1.050 zitplaatsen. Was het niet beter – zo zeiden sommigen – de kerk af te breken en er twee kleinere voor in de plaats te bouwen? De kerkenraad besloot echter de kerk ingrijpend te renoveren. Daarom lichtte hij in februari 1978 de gemeenteleden in over de door hem gemaakte plannen. Er lag fl. 400.000 op de plank (ook het gebouw Patrimonium – eigendom van de kerk – was verkocht), zodat nog ongeveer acht ton nodig was om de plannen te realiseren, een nieuw orgel niet meegerekend. Daarbij werd het aantal zitplaatsen – ook met het oog op de ontwikkeling van het ledental – ingekrompen van ruim duizend naar zo’n 740.

De gemeentevergadering ging er mee akkoord, en zo kon op 2 januari 1979 met de verbouwing begonnen worden. De stoelen, de banken, de houten vloer, de galerijen en de preekstoel werden verwijderd en voor zover mogelijk verkocht, wat toch nog zo’n fl. 4.000 opbracht. Om alles te kunnen betalen werden natuurlijk talloze acties gevoerd.

Een nieuw orgel.

Het orgel in de Immanuelkerk, dat op 18 juni 1981 in gebruik genomen werd (foto: orgelbouwers Reil).

Ondanks het feit dat niet iedereen het met de aanschaf eens was werd toch besloten de kerk ook te voorzien van een nieuw orgel, omdat het bestaande instrument nauwelijks meer was te restaureren. Als voorbeeld voor het nieuwe orgel werd dat van de hervormde kerk in het Friese Tzum als voorbeeld genomen. Het zou worden gebouwd door de fa. Reil te Heerde.

Op 13 december 1979 werd de totaal aangepaste Immanuelkerk weer in gebruik genomen. Tijdens die feestelijke dienst werd de kanselbijbel door ds. Dijkstra op de preekstoel gelegd, bracht W.M. van der Vlis het doopvont binnen en Th.B.J. te Brake het avondmaalsstel. Het orgel werd op 18 juni 1981 in gebruik genomen.

Interieur van de Immanuelkerk, 2011 (foto: Reliwiki).

Geen diensten meer in de Opstandingskerk (1974).

In 1974 werd besloten in het vervolg geen diensten van de Gereformeerde Kerk van Ermelo meer te houden in de Opstandingskerk van de Stichting ’s-Heerenloo. De reden daarvoor was dat men de diensten in die kerk meer wilde afstemmen op de bewoners van de Stichting. Nadat de renovatie van de Immanuelkerk achter de rug was werden de ‘reguliere gereformeerde diensten’ in de Opstandingskerk gestaakt en de kerk geheel ten dienste van de bewoners van ‘s-Heerenloo gesteld.

De Leemkuul (1977-2007).

De Leemkuul.

Dertig jaar lang werd gekerkt in het in 1977 in gebruik genomen nieuwe gereformeerde wijkcentrum Leemkuul aan de Eksterstraat, al was door sommigen aanvankelijk gedacht aan gezamenlijke kerkbouw met de hervormden, die ook kerkruimte nodig hadden en de Westerkerk bouwden. Van januari 1977 tot eind december 2007 werden in de Leemkuul gereformeerde diensten gehouden. Omdat intussen het ledental van de Gereformeerde Kerk van Ermelo terugliep bleek dat de kerkdiensten er in 2007 konden worden gestaakt, omdat in de Immanuelkerk voldoende ruimte was om de kerkgangers op te vangen.

De Maranathakerk gerenoveerd.

Rond de Maranathakerk ontstond in 1982 de wens om meer ruimte voor onder meer het jeugdwerk. De kerkenraad werd gevraagd of de kerk voor dat doel misschien niet kon worden uitgebreid. Ook in verband met het teruglopende ledental achtte de kerkenraad een uitbreiding van de kerk niet verantwoord, maar besloot men de consistorie om te bouwen tot lokaal voor de jeugdactiviteiten, via een tweetal afsluitbare schuifwanden opgenomen in de grote vergaderzaal van de kerk. In januari 1983 waren de plannen gerealiseerd.

Het interieur van de Maranathakerk in 2019.

Enkele maanden later werd voorgesteld om de opstelling van de zitplaatsen in de kerkzaal van de Maranathakerk te veranderen. Het idee was om de stoelen als proef niet in de lengterichting, maar in de breedterichting van de kerkzaal te plaatsen, waardoor ook de kansel verplaatst moest worden op een vergroot liturgisch centrum. Bovendien werd de kerkzaal in november 1989 opgesierd door acht tufstenen reliëfs van de hand van kunstenaar Diekerhof, met bijbelse voorstellingen.

Aanvankelijk was het de bedoeling deze ‘proefopstelling’ voor een jaar uit te proberen, maar een enquête onder de gemeenteleden wees uit dat ze er erg mee in hun sas waren, ‘want het werkte gemeenschapsbevorderend’, zodat voorgesteld werd de proefopstelling definitief te maken. Weliswaar gingen de wijkraden en de Kerkenraad voor Algemene Zaken ermee akkoord, maar de gemeentevergadering bleek in december 1984 toch enkele wijzigingen te willen. Om de hoge kosten werden de plannen enigszins uitgesteld, maar uiteindelijk kon een en ander worden gerealiseerd en kon de vernieuwde kerkzaal op 5 juli 1987 weer in gebruik genomen worden!

Een van de reliëfs werd  op de preekstoel aangebracht (foto: Geref. Kerk Ermelo).

En verder in vogelvlucht…

Overigens was in 1987 de vijfde predikantsplaats ingesteld, die per 22 mei 1988 werd ingevuld door ds. J.S. Koops (*1955) van Bergambacht. Halverwege de jaren ’90 begon het ledental van de Gereformeerde Kerk te Ermelo echter stevig te dalen.

Intussen was het Samen-op-Wegproces tussen de Gereformeerde Kerken en de Hervormde Kerk per 1 mei 2004 uitgelopen op een landelijke fusie. De verenigde kerk kreeg de naam Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Deze gebeurtenis kreeg uiteraard ook in Ermelo aandacht in de vorm van een gezamenlijke kerkdienst op 2 mei in de hervormde Oude Kerk. Daar gingen voor ds. P.M.J. Hoogstrate (*1947) van de Gereformeerde Kerk en ds. Vroegindeweij van de Hervormde Gemeente. Maar het bleef daarna bij een handdruk van de voorzitters van beide Algemene kerkenraden.

Toen in 2007 de Leemkuul  voor de kerkdiensten buiten gebruik gesteld werd constateerde men ook dat beide kerkgebouwen aan een flinke ingreep toe waren. Het jeugdwerk van de Maranathakerk was dermate uitgebreid dat de eerder aangepaste consistorie niet meer voldoende was en buiten de kerk zelfs enkele containers voor onder meer het jeugdwerk en de catechisatie geplaatst waren. Besloten werd daarvoor in de plaats een flinke – stenen – uitbreiding bij de kerk te bouwen, die ook werd gerealiseerd.

Ook de Immanuelkerk werd weer verbouwd. De hal, de keuken, de garderobe, de vergaderzalen en het kerkelijk bureau werden geheel vernieuwd. In 2008 werden twee predikantsplaatsen niet meer opgevuld. Momenteel zijn aan de Gereformeerde Kerk te Ermelo vier predikanten verbonden en een kerkelijk werker voor in totaal drie predikantsplaatsen.

Ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Ermelo.

De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Ermelo tussen 1906 en 2016 (bron: Jaarboeken GKN en PKN).

Bronnen onder meer:

G.Ch. Aalders, Gods uitleiding van Zijne Gemeente (met historische bijlage). Ermelo, 1912

H. Bouw, Tussen De Hoeve en het maïsveld. 126 jaar Gereformeerde Kerk in Ermelo. Ermelo, 2013

A. Gerber, L.A.F. Godschalk e.a., Van Wederkeer naar Wederkomst. Gereformeerde Kerk Ermelo 1946-1996. Ermelo, 1996

A. de Groot, Rondom de Immanuelkerk. Grepen uit het verleden van de Gereformeerde Kerk te Ermelo. Ermelo, 1979

A. de Groot en T.J. Pitstra-De Jong, Honderd jaar Gereformeerde Kerk Ermelo. 1887-1987. Ermelo, 1987

Jaarboeken ten dienste van De Gereformeerde Kerken in Nederland. Goes, div. jrg.

Redactie Gemeenteblad Chr. Geref. Kerk, Chr. Gereformeerde Kerk Ermelo, 1944-1983. Ermelo, 1983

© 2019. GereformeerdeKerken.info