Op 25 februari 2018 is het orgel 275 jaar oud.
Inleiding.
De gereformeerde kerk in het Drentse Berghuizen (bij Ruinerwold) is een van de weinige gereformeerde kerkgebouwen met een monumentaal historisch orgel. Het is tevens een van de oudste kerkorgels in Drenthe.
1. Het orgel.
Het instrument werd in 1743 gebouwd door Matthias Amoor – een leerling van de beroemde orgelbouwer Arp Schnitger – voor de Nederlandse Hervormde kerk te Raamsdonk (toen nog Nederduitsche Gereformeerde of Hervormde kerk genoemd). In 1850 werd het orgel verkocht aan de Nederlandse Hervormde kerk te Aartswoud. Daar kwam het in 1883 te koop te staan omdat in het dorp een nieuwe kerk gebouwd werd met een nieuw orgel.
In 1875 was de christelijke gereformeerde kerk (vanaf 1892: gereformeerde kerk) in het Drentse Berghuizen gebouwd; voor een orgel was toen geen geld. Maar zie, in 1883 schonk de familie Geerts de kerk fl. 1.000 onder voorwaarde dat voor dat geld een orgel gekocht moest worden. Voor fl. 500 werd daarom het te koop staande orgel van Aartswoud aangekocht. Schipper L. de Haan uit Medemblik vervoerde het orgel voor fl. 45 over de Zuiderzee via Meppel naar Berghuizen, waar het instrument op 8 juni 1884 in gebruik genomen werd.
‘De Bazuin’ (een kerkelijk weekblad, ‘uitgegeven ten voordele van de Theologische School te Kampen) schreef op 13 juni 1884: “Den 8 Juni was ons een waar genot bereid. In tegenwoordigheid van eene groote schare werd ons orgel tot gebruik der gemeente overgegeven. Sprekende over Ps. 89:16a wees onze Leeraar J. Groenewegen [1836-1907] op de muziek onder Israël; beschouwde het geklank der zilveren trompetten als aanduiding van de instellingen die God Zijn oude volk had gegeven en wekte allen op om naar het geklank van Gods Woord te hooren. De heer J. Proper, neef van den heer Z. van Dijk, orgelmaker te Kampen, die ons orgel, dat tot aller genoegen is, geeft geplaatst en bij deze gelegenheid bespeelde, heeft door zijn voortreffelijke spel veel bijgedragen tot verhooging van onze vreugde. Moge nog lang ons orgel tot eer van God en tot stichting der gemeente dienst doen. Namens den kerkeraad der Christ. Ger. Gem. te Ruinerwold en Koekange, A. Middelveld.”
Verjaardag.
Op 25 februari 2018 is het orgel 275 jaar oud – de wens van broeder Middelveld werd dus verhoord – en ter gelegenheid daarvan wordt in de kerk te Berghuizen op zondag 25 februari 2018 een uniek orgelconcert georganiseerd. De nationaal en internationaal bekende organisten Sybolt en Euwe de Jong zullen het orgel vierhandig bespelen. Ook begeleiden ze op twee kofferharmoniums een trio, dat hymnes en folksongs zal ten gehore zal brengen.
Het orgel in de kerk van Berghuizen is een van de oudste orgels in Drenthe. De orgels van de hervormde gemeenten in Bovensmilde, Anloo en Meppel zijn ouder. Het bouwjaar van het orgel te Berghuizen, 1743, kan worden afgeleid uit een opschrift op een van de luikjes van het achterschot waar de volgende tekst staat: “1743 den 25 Febr. is dit orgel gemaakt door den hr. orgelmaker Matthias Amoor, woonaftig tot Groningen, geboren tot Dansig”.
Op 25 februari 2018 is het instrument dus precies 275 jaar oud. De naam van de schenkers werd destijds in sierlijke letters links van de speeltafel geschilderd: “Dit orgel werd aan de gemeente geschonken door de echtelieden W.K. Geerts en R.K. Reinders”.
Restauraties.
In de loop der jaren zijn diverse restauraties aan het orgel uitgevoerd, maar in 1951 bleek een grondige restauratie noodzakelijk. Deze werd uitgevoerd door K. Doornbos uit Groningen, in nauwe samenwerking met organist en orgeldeskundige Cor Edskes. Er kwam een nieuw rugpositief in oude stijl op basis van het rugpositief van het Arp Schnitger-orgel te Noordbroek. De orgelkas werd geloogd en de naam van de schenkers verdween. Ter gelegenheid van dit jubileum is echter een plaatje met de namen van de schenkers aangebracht boven de speeltafel.
Bij een volgende restauratie in 1976 werd het orgel geschilderd in de originele oude – in de tijd van het ontstaan van het orgel in het Noorden gangbare – kleuren rood en goud met vleeskleurige engelen en opnieuw voorzien van bladgoud. In 2011 heeft Flentrop de laatste grote onderhoudsbeurt uitgevoerd.
Zoals opgemerkt werd het orgel in 1884 per schip over de Zuiderzee van Aartswoud via Meppel naar Berghuizen vervoerd. Bij het orgel was een orgelschild, voorzien van fraai houtsnijwerk. Het schild werd geplaatst aan de balustrade voor het orgel. Bij de uitbreiding van het rugwerk in 1951 was er geen plaats meer voor het schild en belandde het na 67 jaar (1884-1951) op zolder. Het schild werd echter gerestaureerd, weer in de oude originele kleuren geschilderd en voorzien van bladgoud. Nu, na weer 67 jaar (1951-2018), heeft het schild weer een plaats gekregen in de kerkzaal.
- Bijzonderheden over het concert:
Zondag 25 februari 2018 – Plaats: Gereformeerde kerk, Berghuizen 20, 7961 LT Ruinerwold. – Tijd: 15.00 uur (met pauze) tot ongeveer 16.30 uur. – Toegang vrij; schaalcollecte bij de uitgang voor de onkosten en voor het behoud van het orgel te Berghuizen. – Info organisten: www.dejongdejong.nl – Info kerk en orgel: www.middelpuntberghuizen.nl
2. Iets over het ontstaan van de Gereformeerde Kerk te Ruinerwold-Koekange.
De hierboven bedoelde gereformeerde kerk staat dan wel in het dorpje Berghuizen, maar de kerk is het bedehuis van de Gereformeerde Kerk te Ruinerwold-Koekange, welke in 1842 ontstond door samenvoeging van de kort na elkaar geïnstitueerde Christelijke Afgescheidene Gemeenten te Ruinerwold en te Koekange.
Koekange.
De Afscheiding, die ds. H. de Cock (1801-1842) in oktober 1834 te Ulrum begon, plantte zich al snel ook voort naar dorpen en steden in Drenthe, zo ook naar Koekange en naar Ruinerwold. In Koekange werd op Hemelvaartsdag 28 mei 1835 door 22 personen ten huize van W.J. Steenbergen de ‘Acte van Afscheiding of Wederkeering te Cokange’ getekend en werden de inmiddels verkozen ambtsdragers door ds. H. de Cock bevestigd, waardoor de ‘Christelijke Afgescheidene Gemeente’ geïnstitueerd was. Oefenaar R.H. Bos (1800-1848) is in Koekange lange tijd als oefenaar-ouderling werkzaam geweest.
Ruinerwold.
Op 30 en 31 mei van hetzelfde jaar, 1835, werd in het nabijgelegen Ruinerwold door 44 personen uit de wijde omgeving van Ruinerwold ook een ‘Acte van Afscheiding’ getekend en vond ook daar de instituering plaats van een ‘Christelijke Afgescheidene Gemeente’ door de bevestiging van ambtsdragers. Dat gebeurde in de woning van G.J. Withaar te Weerwillige Bergen, ook hier door niemand minder dan ds. Hendrik de Cock himself, die enkele dagen eerder ook in Koekange present was.
In Ruinerwold ging – al geruime tijd voor de Afscheiding van 1834 – J.F. Zeebuijth (1795-1879) als oefenaar voor; in 1842 vertrok hij naar het Friese Driesum. In de tijd dat Zeebuijth in het gevang zat wegens het houden van ‘ongeoorloofde godsdienstoefeningen’, trad de 19-jarige oefenaar H.A. de Vos (1816-1868) op. Deze werd in 1841 predikant te Sexbierum in Friesland. Ook oefenaar (later dominee) H.H. Knol (1790-1865) trad in Ruinerwold op. In 1841 vertrok hij en werd achtereenvolgens predikant in de kerken van Apeldoorn – Beekbergen – Teuge, Marrum (Frl.), Oudega (Small.) en Leek (Gr.).
Ruinerwold-Koekange.
De beide Afgescheiden Gemeenten waren klein van omvang en besloten daarom in 1840 samen te werken bij de bouw van een eigen kerk, dat tussen de twee dorpen in kwam te staan, nl. in ‘De Bergen’ (voluit: Berghuizen genoemd). Ouderling en veenbaas Withaar stelde de grond beschikbaar. Ook voor het beroepen van een dominee werd samengewerkt. Ten huize van broeder Withaar hadden al jarenlang ‘oefeningen’ plaatsgevonden, huisgodsdienstoefeningen, waar preken van ‘oudvaders’ gelezen werden (zeer orthodoxe theologen uit de zeventiende en achttiende eeuw) of waar ‘oefenaars’ voorgingen.
In 1842 besloten beide gemeenten zich officieel tot één kerkelijke gemeente te constitueren, de ‘Christelijke Afgescheidene Gemeente te Ruinerwold-Koekange’. Vooraf hadden de kerkenraden bij de overheid officiële erkenning gevraagd. Veel gemeenten deden dat om gevrijwaard te zijn van de vervolgingen door de overheid. Bij Koninklijk Besluit van 2 september 1841 werd het ingestuurde reglement door de koning goedgekeurd. Voorwaarden voor erkenning waren onder meer dat de naam ‘gereformeerd’ niet mocht worden gebruikt (die benaming kwam volgens de overheid toe aan de Nederlandse Hervormde Kerk), dat men de eigen behoeftigen in de gemeente verzorgde, en dat men een kerkgebouw had om de godsdienstoefeningen te houden. Aan die voorwaarden werd voldaan.
Een eigen dominee (1842).
De Christelijke Afgescheidene Gemeente te Ruinerwold-Koekange kreeg als eerste predikant ds. W.A. Kok (1805-1891), die in ‘De Bergen’ ook aanstaande Afgescheiden predikanten opleidde. De predikant droeg, zoals meer van zijn collega’s in die tijd, het aloude ‘ambtsgewaad’, bestaande uit kuitbroek, mantel, bef en steek (de driekantige hoed). In 1846 vertrok hij naar Hoogeveen. Hij werd opgevolgd door ds. J.W. Bartels (1812-1871) die van 1846 tot zijn emeritaat in 1871 predikant van Ruinerwold-Koekange was. Na hem werd ds. R.H. Vos (1839-1899) er predikant, die de bouw van de nieuwe kerk meemaakte en er zelfs de eerste steen voor legde.
Een eigen begraafplaats en drie eigen scholen.
Een paar jaar na de Afscheiding kwam er een eigen begraafplaats in ‘De Bergen’, vlak bij de plaats waar later de huidige kerk zou komen. Ook werd getracht een eigen school te stichten, maar pas in 1859 kreeg men de beschikking over een eigen schoolgebouw.
Op 3 juli 1961 werd officieel de nieuwe ‘Harm Vonckschool‘ in gebruik genomen door de weduwe van de vroegere ‘bovenmeester’ Harm Vonck. Deze school kon het tot het schooljaar 2017 volhouden. Toen was het leerlingenaantal onder de wettelijke norm gezakt en volgde fusie met de ‘Arendsvleugel‘ in het centrum van Ruinerwold. Aan meer dan 160 jaar regulier christelijk (gereformeerd) onderwijs in Berghuizen kwam een einde. De leerlingen gingen naar Ruinerwold of Koekange, afhankelijk van hun woonplaats.
In Ruinerwold was het arbeider/diaken J.R. Kramer die vanaf 1837 – min of meer illegaal – het onderwijs gaf (vermoedelijk vooral in de godsdienstige vakken).
In 1908 bouwde dezelfde vereniging de tweede ‘School met den Bijbel’, nu in Ruinerwold aan de Dijkmansweg/hoek Wolddijk. Dit schoolgebouw voldeed op den duur niet meer aan de eisen van de tijd. Een nieuwe christelijke basisschool werd gebouwd, meer centraal in het dorp en met een nieuwe naam: ‘De Arendsvleugel‘. De school werd op 1 augustus 1986 in gebruik genomen en de oude school werd verkocht en omgebouwd tot woningen.
En ook in Koekange kwam een gereformeerde school. Dat de kinderen vaak uitgescholden werden voor ‘Cocksianen’ moesten ze maar op de koop toe nemen en als een erenaam beschouwen. In 1961 kon een christelijke kleuterschool worden gebouwd aan de Prinses Margrietlaan.
Ook deze lagere school voldeed zestig jaar na de oprichting niet meer aan de gestelde eisen. De gebouw werd afgekeurd en besloten werd een nieuwe school te bouwen. Deze werd gesitueerd aan de Prinses Christinalaan en kreeg de naam ‘Prins Johan-Frisoschool‘ en werd eind 1970 in gebruik genomen.
Een nieuwe kerk (1875).
In februari 1874 werden plannen gemaakt voor de bouw van een nieuwe kerk, of voor het ‘vertimmeren’ van de oude kerk. Het eerste kerkje was niet zo degelijk gebouwd en bovendien werd het door het stijgende aantal kerkgangers na verloop van tijd te klein. Uiteindelijk werd besloten een nieuwe kerk te bouwen op grond gratis ter beschikking gesteld door J.W. Steenbergen (hoewel achteraf bleek dat het toch nog fl. 250 kostte).
De huidige kerk – met het jubilerende orgel – werd in 1875 gebouwd en de eerste steen werd op 10 mei dat jaar gelegd door de toenmalige predikant, ds. R.H. Vos (1839-1899), die van 1872 tot 1880 in Ruinerwold-Koekange stond. De nieuwe kerk werd op 13 december 1875 in gebruik genomen.
Gereformeerde Kerk (1892).
Op 17 juni 1892 vond de landelijke fusie plaats tussen de Christelijke Gereformeerde Kerk (voor 1869 was dat de Christelijke Afgescheidene Kerk) en de Nederduitsche Gereformeerde Kerken (uit de Doleantie). De kerkenraad besloot op 4 met die Vereniging mee te gaan en heet daarom sindsdien ‘Gereformeerde Kerk te Ruinerwold-Koekange.
Protestantse Gemeente.
In 2004 fuseerden de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden tot Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Ook de Gereformeerde Kerk te Ruinerwold-Koekange sloot zich bij de PKN aan, maar een plaatselijke fusie tussen gereformeerd en hervormd vond niet plaats. De kerk heet dus nog steeds Gereformeerde Kerk te Ruinerwold-Koekange.
De ledentallen van de Gereformeerde Kerk te Ruinerwold-Koekange.
Bronnen:
Mededelingen van de heer L. van der Heide te Ruinerwold (over het orgel)
J. Moes, Opgaan naar De Berg(en). Momenten uit 170 jaar Gereformeerd Kerkelijk leven en ruim 70 jaar Gereformeerd schoolleven te Berghuizen en Ruinerwold-Koekange. Ruinerwold-Koekange, 2005
Stichting Historie Ruinerwold, Rondgang door het verleden. hoofdstuk 13, ‘Geschiedenis van de scholen‘. Ruinerwold, 1991
(Met dank aan de heer L. Schouten te Zoetermeer.)
© 2018. GereformeerdeKerken.info
Bijzonderheden en foto’s over de Gereformeerde_Kerk te Ruinerwold-Koekange