Inleiding.

Op 15 juni 1924, in een tijd dat de radio nog nauwelijks in de kinderschoenen stond, waagde de Gereformeerde Kerk van Bloemendaal de grote stap: zij zond voor de eerste keer een kerkdienst via de ether de wereld in. Bloemendaal was een jonge kerk: ze was op 3 november 1916 geïnstitueerd en haar eerste predikant was ds. J.C. Brussaard (1884-1963). In dit artikel staat het werk van Radio Bloemendaal op de voorgrond, voor zover nodig ingebed in de geschiedenis van de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal.

Een zelfstandige kerk in Bloemendaal (1916).

In 1887 was na het Gereformeerd Kerkelijk Congres te Amsterdam, in het tot de Gereformeerde Kerk te Haarlem behorende Bloemendaal een ‘Vriendenkring’ ontstaan, die als doelstelling had ‘de verkondiging des zuiveren Evangelies en de afwerping van het [hervormde] synodale juk’. De groep kwam in een particuliere woning bijeen. Ds. H.W. van Loon (1846-1916) te Amsterdam was hun consulent. Maar de activiteiten van de groep bloedden uiteindelijk dood.

In 1905 ontstond bij een groepje gereformeerden in Bloemendaal alsnog de wens daar een Gereformeerde Kerk te institueren en een kerkgebouw te stichten. De broeders hielden weliswaar enkele keren per jaar een vergadering, maar het doel werd ook nu niet bereikt.

Op 6 maart 1913 verzonden A.J. de Waal Malefijt uit Overveen en mr. J.H. Monnik uit Bloemendaal een uitnodiging voor een bijeenkomst, bestemd voor alle gereformeerden in Aerdenhout, Overveen, Bloemendaal en Santpoort. De instituering van de Gereformeerde Kerk in Bloemendaal en de bouw van een gereformeerde kerk zouden het voornaamste gespreksonderwerp zijn. De negenendertig aanwezigen gingen met de plannen akkoord.

Nadat uitvoerig onderzocht was waar de kerk gebouwd zou worden, werd uiteindelijk een terrein gekozen aan de Vijverweg waar de bouw van het kerkje in 1916 een aanvang nam. De door architect J. Wolbers ontworpen kerk kon op 3 november 1916 in gebruik genomen worden. En op dezelfde dag werden in het bijna voltooide bedehuis de inmiddels gekozen ambtsdragers in het ambt bevestigd. Daarmee was de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal geïnstitueerd.

De kleine gemeente met haar 155 leden begon al snel met het beroepingswerk. Nadat ds. G.R. Kuijper (1887-1950) van Alblasserdam voor het beroep bedankt had, werd ds. J.C. Brussaard van Meppel beroepen. Deze nam het beroep aan en deed op 24 februari 1918 intrede. Het kerkje aan de Vijverweg bleek echter al vóór diens komst te klein, zodat op 22 januari 1918 besloten werd de kerk te vergroten, terwijl later bovendien besloten werd een toren in het bouwplan op te nemen. Op 18 augustus 1918, een half jaar na de komst van ds. Brussaard, kon de vergrote kerk in gebruik genomen worden!

Het idee voor een ‘Kerk zonder Grenzen’.

Toen de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal begon met het uitzenden van een kerkdienst via de ether was dat een opmerkelijke daad: menigeen zag in die tijd de radio immers als een uitvinding van de duivel. Tijdens het predikantschap van ds. Brussaard ging de zender Bloemendaal voor het eerst de lucht in. Hij was de eerste in ons land die een radiokerkdienst leidde, want op die dag, 15 juni 1924, was de NCRV nog niet met haar uitzendingen begonnen.

In de lijdensweken van maart 1924 had ds. Brussaard een preek gehouden over de Intocht van Jezus in Jeruzalem. Daarbij had hij gewezen op de overeenkomst tussen de jubelzang tijdens die intocht en de Engelenzang voor de herders in de velden van Efratha. ‘Onze bijzonder knappe organist, R. Riphagen, zag kans bij het begeleiden van psalm 118 het ‘Ere zij God’ er doorheen te spelen. Dat maakte grote indruk op de kerkgangers, waarschijnlijk nog veel meer dan mijn hele preek’, zo verklaarde ds. Brussaard later.

Na afloop van die kerkdienst sprak de in Bloemendaal woonachtige Haarlemse advocaat mr. J.H. Monnik de predikant aan met de suggestie ‘dat we zo’n mooie dienst eigenlijk per radio moesten kunnen uitzenden’. Ds. Brussaard lachte daar aanvankelijk hartelijk om, maar het plan van mr. Monnik vond doorgang, vasthoudend als hij was. Hij wist uiteindelijk niet alleen ds. Brussaard enthousiast te maken, maar ook de kerkenraad te overtuigen, die met het idee akkoord ging. Vervolgens liet men er geen gras over groeien, want binnen drie maanden waren de plannen gerealiseerd: er was een zender aangeschaft, vanuit Den Haag was een zendvergunning ontvangen en de eerste kerkdienst ging de lucht in.

‘Veel bijzonders was die eerste zendapparatuur niet, maar een MTS-er uit onze gemeente, de 16-jarige Arnold Jager, prutste en experimenteerde er net zo lang mee tot het ding werkte. Daarna bleven hij en anderen er voortdurend aan werken om het apparaat te verbeteren. (…) Het enthousiasme van de vrijwilligers was bewonderenswaardig. ’s Winters zaten ze bij de uitzending boven in de toren te verkleumen, ’s zomers konden ze het er niet uithouden van de vliegen en de muggen.’

Toen de heer Monnik naar Zuid-Afrika emigreerde, waar hij overigens spoedig daarna overleed, gingen de andere pioniers met het werk verder. Ongeveer tien jaar werkte men op dezelfde manier voort, toen men een aanbieding kreeg van de ‘Bell Telephone Manufacturing Company’, een dochterafdeling van het Amerikaanse ‘Western Electric’ en ‘General Radio’. Die onderneming leverde aan Radio Bloemendaal een geheel nieuwe zendinstallatie mét zendmasten en antenne. De zender werd toen niet meer in de kerktoren geplaatst, maar in de kelder van de consistorie. Op 11 maart 1934 werd de nieuwe apparatuur voor het eerst gebruikt bij de uitzending van een kerkdienst.

De ingebruikneming van de nieuwe apparatuur wekte grote belangstelling! Minister-president dr. H. Colijn (1869-1944) en diens vriend, het Tweede Kamerlid voor de ARP, dr. J.J.C. van Dijk (1871-1954), waren daarbij aanwezig. Hoog bezoek dus! Ze werden met een escorte vanaf Heemstede naar de kerk in Bloemendaal geleid. ‘En toen ze daar aankwamen was er een enorme menigte op de been’.

De reacties op de uitzendingen van Radio Bloemendaal waren legio: ‘Ds. Brussaard sprak voor zijn microfoon niet in het luchtledige. Voor ontelbaar veel zieken, bejaarden en anderen is deze radioarbeid ten zegen geweest’. Steeds vaker kwam het verzoek de uitgezonden preken nog eens te mogen nalezen. Dat was de reden dat Radio Bloemendaal in 1934 begon met het in druk uitgeven van de uitgezonden preken. De preken konden worden ingebonden in een keurige bijgeleverde band.

De Tweede Wereldoorlog.

Zo kon worden doorgewerkt tót de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Ds. Brussaard zag het dreigende gevaar en bracht na de capitulatie al bij voorbaat de sleutels van de technische ruimte naar de burgemeester, jhr. mr. C.J.A. den Tex, die kort daarop door de Duitsers werd afgezet en vervangen werd door de NSB-er J.W. Zigeler. Enkele weken daarna kreeg ds. Brussaard bezoek van drie Duitsers, die hem vroegen of hij weer wilde gaan uitzenden. Ds. Brussaard weigerde omdat hij niet bereid was zijn preken vooraf te laten censureren. Hij zou er trouwens ook niet toe in staat geweest zijn: ‘’s Zaterdagsavonds wist ik vaak nog niet waar ik de volgende morgen over zou preken’, zo zei hij later.

Een van de Duitse officieren hield echter aan en vroeg of ds. Brussaard hem ook iets kon meegeven dat hij aan zijn superieuren kon laten lezen. Uiteindelijk gaf ds. Brussaard hem toen een drukproef die op zijn bureau lag. ‘Het was een vieze correctiemassa, want ik placht altijd nogal veel correcties aan te brengen. Dat werd mijn geluk, want de superieuren dachten toen: Als ds. Brussaard zich op een dergelijke manier wil laten censureren hebben wij geen bezwaar’. En Radio Bloemendaal ging opnieuw de lucht in.

In de kerk waren bij elke kerkdienst die werd uitgezonden overigens wel twee Duitsers aanwezig, die na de middagdienst de sleutels weer meenamen en de zender vergrendelden tot de kerkdienst van de volgende week. Zondag aan zondag hebben deze Duitsers telkens tweemaal kunnen horen hoe ds. Brussaard nooit vergat te bidden voor het koningshuis in ballingschap…

Ondanks verscheidene hindernissen kon men zo tot oktober 1943 met de uitzendingen doorgaan. Maar op 10 oktober dat jaar was het afgelopen. De ‘studio’ werd gesloten en verzegeld en nog geen half jaar later werd de complete apparatuur door de Duitsers weggehaald, gestolen. Geen wonder dat de uitzendingen direct na de bevrijding niet konden worden hervat. De zender was nergens te vinden. Maar door giften en kerkcollectes wist men geld bijeen te brengen om een nieuwe zendinstallatie te kunnen aanschaffen. Kort voor Kerstmis 1948 kreeg men ‘op historische gronden’ bovendien weer vergunning te gaan uitzenden. Deze vergunning was overigens aan strenge bepalingen onderworpen. De oude golflengte kreeg men weliswaar terug, maar de capaciteit van de zender was gehalveerd: vijftig watt. Maar hoe dan ook, op Eerste Kerstdag 1948 was Radio Bloemendaal weer in de lucht.

Na ds. Brussaard.

Ondertussen was ds. Brussaard naar de Gereformeerde Kerk te Oegstgeest vertrokken, nadat hij op 31 augustus 1947 in Bloemendaal de afscheidsdienst gehouden had. Hij was maar liefst ruim negenentwintig jaar aan de kerk van Bloemendaal verbonden geweest.

De kansel en de microfoon gingen nu over in handen van dr. J.L. Koole (1910-1997). Op 10 oktober 1948 deed hij intrede. Onder zijn leiding kwam een maandblad tot stand onder de toepasselijke naam ‘Kerk zonder grenzen’. Enerzijds fungeerde het blad als ‘radiogids’ voor Radio-Bloemendaal, anderzijds werden er preken in afgedrukt en werden nieuwsberichten geplaatst die betrekking hadden op het radiowerk van de kerk van Bloemendaal.

Dr. Koole heeft het in Bloemendaal niet zo lang volgehouden als ds. Brussaard. Eerstgenoemde ontving namelijk een benoeming tot hoogleraar in Kampen waarheen hij in 1955 vertrok. Sedert 1956 werd Radio-Bloemendaal bediend door ds. G. Toornvliet (1908-1981), die op 26 februari 1956 intrede deed.

Een nieuwe kerk (1959).

In die tijd waren er plannen om een nieuwe kerk te bouwen. De kerk aan de Vijverweg was te klein geworden. De driehonderd zitplaatsen waren volkomen ontoereikend, zodat uiteindelijk tot nieuwbouw besloten werd. Het aantal beschikbare zitplaatsen zou, volgens de plannen, moeten verdubbelen. Het nieuwe bedehuis zou een galerij, verschillende lokaliteiten voor  vergaderingen en een toren van 17 meter hoog omvatten. De kosten voor het gebouw, zonder orgel en radioapparatuur, zouden ongeveer fl. 350.000 bedragen. De plannen werden op 21 december 1957 werkelijkheid, toen definitief tot nieuwbouw besloten werd. Ook zouden aan de pastorie enkele aanpassingen verricht worden. Het orgel zou ongeveer een halve ton gaan kosten en ook zou een nieuwe zendmast geplaatst worden. In 1958 werd het oude kerkje afgebroken, omdat de nieuwe kerk op dezelfde plaats zou komen. Tijdens de bouw werden de diensten gehouden in de Hervormde Dorpskerk aan het Kerkplein te Bloemendaal.

Tijdens de bouw van de nieuwe kerk stond de zender van Radio Bloemendaal in de vroegere consistorie (die namelijk bleef bestaan), terwijl de zendantenne tijdelijk werd aangepast. Zodoende konden de kerkdienstuitzendingen gewoon doorgaan. Het achter de kerk gelegen zalencomplex zat voor een deel in het niet-gesloopte deel van de oude kerk. Op donderdag 9 juli 1959 werd de nieuwe kerk in gebruik genomen; de dienst werd uiteraard ook via Radio Bloemendaal uitgezonden, zij het pas enkele dagen later, op zondag 12 juli.

Ds. G. Toornvliet (1956-1968).

Ds. Toornvliet kreeg al snel veel werk met de correspondentie met luisteraars; voor de afhandeling daarvan werd een secretaresse in dienst genomen. Al snel bleek dat het werk van de actieve en vol dadendrang zittende predikant veel te omvangrijk werd. Er werd gezocht naar een manier om de taak te verlichten. Ook de financiën moesten worden aangevuld, omdat de deputaten van de Particuliere Synode Noord-Holland de bijdrage niet kon verhogen, terwijl het werk dus wel toenam. Begin 1959 werd een afgestudeerde jurist (toen theologisch student aan de VU), mr. Carp, gevonden die werd aangesteld als medewerker.

Ds. Toornvliet werd per 1 maart 1961 vrijgesteld van het ‘normale’ predikantswerk, zodat hij zich alleen met het radiowerk kon bezighouden (vanaf 23 mei 1965 in dienst van de Particuliere Synode van de Gereformeerde Kerken in Noord-Holland voor het Radio-evangelisatiewerk). Meermalen kwam de predikant echter in aanvaring met kerkelijke instanties, omdat hij zich niet altijd aan de kerkelijke regels hield. Dat was de reden dat hij – overigens pas na veel overleg en hernieuwde samenwerkingspogingen – uiteindelijk in 1968 werd ontslagen. Ds. Toornvliet ging zelf verder met de door hem opgerichte ‘Stichting Radiogemeente’ die aanvankelijk vanaf verscheidene zeezenders uitzond. Deze stichting bestaat – net als Radio Bloemendaal – nog steeds, maar zendt nu uit via enkele lokale omroepen. Er is geen band met Radio Bloemendaal.

Enkele andere gereformeerde predikanten.

Als opvolger van ds. Toornvliet werd ds. P.N. Kruyswijk (1896-1985) beroepen, die van 1961 tot 1965 aan de kerk van Bloemendaal verbonden was, in de jaren 1963 tot 1966 bijgestaan door emeritus-predikant S. Oegema (1900-1980). Ds. D.J. Roos (1924-1988) volgde ds. Kruyswijk in 1966 op en bleef tot 1978 aan de kerk van Bloemendaal verbonden. Drie jaar later werd voor het Radio-evangelisatiewerk van de Gereformeerde Kerken in Noord-Holland ds. L.J. Boeyinga (1922-2009) aangesteld. Deze bleef tot zijn emeritaat per 1 april 1987 aan Bloemendaal verbonden. In de jaren 1976 tot 1979 werd hij bijgestaan door emeritus-predikant J.A. van Arkel (1908-1990) van Haarlem-Noord. Als opvolger van ds. Roos werd een beroep uitgebracht op ds. E.Th. Thijs (1933-2005) die in 1979 intrede deed. Hij bleef tot zijn emeritaat per 1 juni 1996 aan de kerk van Bloemendaal verbonden.

Als opvolger van ds. Boeyinga voor het Radio-Evangelisatiewerk Kerk zonder Grenzen) werd in 1988 ds. A.C. Bronswijk (*1942) beroepen, die het beroep aannam en op 2 oktober dat jaar intrede deed. Hij bleef tot zijn vertrek naar de kerk van Berkum per 22 januari 1995 aan Bloemendaal verbonden. Dr. J.P. Schouten (*1949) werd als opvolger van ds. Thijs per 11 mei 1997 aan Radiokerk Bloemendaal verbonden en nam per 22 augustus 2010 afscheid wegens vertrek naar de kerk te Naarden. Op 17 september 1995 werd ds. A. Mak (*1953) als predikant met bijzondere opdracht namens de Particuliere Synode van Noord-Holland voor het werk van ‘Kerk zonder Grenzen’ aangesteld.

De ontwikkeling van het werk.

Ondertussen lagen de ontwikkelingen in het kerkelijk uitzendwerk niet stil. Zo werd in 1976 de studioapparatuur vernieuwd. En drie jaar later, op 19 augustus 1979, werd een nieuwe zender in gebruik genomen, waarmee de frequentie veranderde in 1116 kHz (269 m). Op zondag werden drie of vier kerkdiensten uitgezonden, niet alleen vanuit de Vijverwegkerk, maar ook diensten van ‘buiten’.

In 1993 kreeg de kerk een nieuwe zendmachtiging, nu zonder beperking van de zendtijd en voor een zender met een vermogen tot maximaal 500 watt. Met die vergunning in de hand kon de zendtijd in 1994 inderdaad worden uitgebreid, terwijl vanaf 14 mei 1995 een zender met een vermogen van 500 watt in gebruik genomen werd. Hierdoor waren de uitzendingen in een groter gebied te horen. Vanaf 1 april 1997 werden bovendien de middagdiensten van de ‘Alle Dag Kerk’ in Amsterdam op dinsdag uitgezonden. Naast kerkdiensten werden ook muziek- en discussieprogramma’s verzorgd.

Van de Vijverwegkerk naar de Dorpskerk.

In januari 2009 fuseerden de Gereformeerde Kerk te Bloemendaal en de Hervormde Gemeenten te Bloemendaal en Overveen. Na enkele predikantswisselingen deed dr. A.G.L. van Nieuwpoort op 11 november 2012 intrede in de Protestantse Gemeente Bloemendaal en Overveen. Al vóór zijn komst had de kerkenraad van de Protestantse Gemeente besloten in het vervolg de voormalig hervormde Dorpskerk als gezamenlijk kerkgebouw te gebruiken, nadat deze een flinke opknapbeurt had gekregen. De Vijverwegkerk werd vervolgens buiten gebruik gesteld, te koop gezet en kort daarna verkocht.

In afwachting van de renovatie van de Dorpskerk (2014 en 2015) werden de kerkdiensten van de Protestantse Gemeente Bloemendaal en Overveen enige tijd gehouden in de Opstandingskerk te Haarlem. Na deze renovatie werd de (voormalig hervormde) Opstandingskerk in 2015 buiten gebruik gesteld; de laatste dienst werd op 7 juni dat jaar gehouden.

Tijdens de renovatie werd in 2015 in de Dorpskerk een geheel nieuwe studio ingericht, waarmee het uitzendwerk van de Vijverwegkerk voortgang vond. Elke zondag kan men de zender beluisteren van 9.00 tot 21.00 uur en elke dinsdag van 12.00 tot 13.30 uur. In dat kader wordt samengewerkt met de  Stichting ‘Kerk Zonder Grenzen’ en met de ‘Alle-Dag-Kerk’ in Amsterdam.

Momenteel zijn via Protestantse Gemeente aan de kerkzender verbonden ds. Ad van Nieuwpoort, en via ‘Kerk Zonder Grenzen’ ds. Aart Mak.

De ledentallen van de Gereformeerde Kerk Bloemendaal.

Bronnen onder meer:

Div. schr., Predicatiën. Uitgave Radio-Commissie der Geref. Kerk van Bloemendaal, div. jrg.

Rob Essers, Radio Bloemendaal: 1924-1948. Nijmegen, 1983

D. de Kraker, Radiokerk. Gereformeerde Kerk van Bloemendaal. Bloemendaal, 2014

FdR, Radio-Bloemendaal 35 jaar, in: Centraal Weekblad ten dienste van de Gereformeerde Kerken in Nederland, 6^e jrg. nr. 24, 14 juni 1958

Radio Bloemendaal, Kerk zonder Grenzen. Maandblad ter versteviging van de band tussen Radio Bloemendaal en haar luisteraars, Bloemendaal, div. jrg.

© 2017. GereformeerdeKerken.info